Nierówność zasobów można rozpatrywać w różnych wymiarach: w czasie, w różnych skalach terytorialnych (globalnej, krajowej, regionalnej) oraz w przekroju grup społecznych (tj. rasy, płci, klasy itp.). Zaczynamy od historycznego rozwoju globalnej nierówności.
Historia i obecność nierówności na świecie
Globalne nierówności dochodowe i majątkowe między jednostkami składają się z dwóch elementów: nierówności między krajami i regionami (na przykład różnice w dochodach między Hindusami i Niemcami) oraz nierówności wewnątrz krajów (na przykład różnice między bogatymi i biednymi Włochami)11. Około 1500 roku główne regiony świata – Chiny, Indie i Europa – były właściwie równe pod względem produkcji materialnej na głowę mieszkańca. Wraz z powstaniem kolonializmu rozpoczęła się “Wielka Dywergencja”12 między tymi regionami świata, która wyznaczyła drogę dla stuleci rosnących globalnych nierówności, od kolonializmu przez imperializm do obecnego podziału na Globalną Północ i Globalne Południe.13 Od czasu formalnej dekolonizacji, kilka agend rozwojowych próbowało zmniejszyć globalne nierówności. I rzeczywiście, nierówności dochodowe między krajami zaczęły się zmniejszać w 1980 roku – jednak, ponieważ w latach 1820-1980 stale rosły, obecnie są już tylko tak niskie, jak w 1900 roku. Nierówności między krajami nadal stanowią do 80% globalnych nierówności (w zależności od źródła) – czyli globalne urodzenie znacznie bardziej wpływa na pozycję danej jednostki niż różnice klasowe w danym społeczeństwie.14 Co więcej, nierówności wewnątrz krajów są dziś na historycznie wysokim poziomie. W sumie globalna nierówność wzrosła w latach 1820-1910 i od tego czasu ustabilizowała się na wysokim poziomie.15
Spojrzenie na ostatnie dekady i bogactwo pokazuje podobny obraz – większość rosnącego bogactwa trafiła do najbogatszych. Od 1995 roku najbiedniejsza połowa populacji łącznie uczestniczyła jedynie w 2% globalnego wzrostu bogactwa, podczas gdy najbogatszy 1% uczestniczył w 38% całkowitego wzrostu bogactwa.16
W 2021 roku najbiedniejsza połowa światowej populacji posiada jedynie 2% całego bogactwa – co oznacza średnio 2 900 euro na osobę. Z kolei najbogatsze 10% światowej populacji posiada 76% całego bogactwa, czyli średnio 550 900 euro na osobę. Sam najbogatszy 1% posiada 38% całego bogactwa.
Nierówności dochodowe w krajach i regionach
Po przyjrzeniu się globalnym nierównościom, skupmy się na nierównościach wewnątrz krajów i ich ewolucji. Poniższy wykres przedstawia współczynnik Giniego dla nierówności dochodowych w krajach OECD17. Rozkład dochodów w poszczególnych krajach jest bardzo zróżnicowany, przy czym narody takie jak Czechy, Islandia i Norwegia należą do najbardziej równych, a Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Chile wykazują bardzo nierówny rozkład dochodów.
https://data.oecd.org/inequality/income-inequality.htm
Poniższy wykres przedstawia poziomy nierówności dochodowych w poszczególnych regionach. Nierówności różnią się znacznie między najbardziej równym regionem (Europa) a najbardziej nierównym (Bliski Wschód i Afryka Północna, tj. MENA). W Europie udział najwyższych 10% dochodów wynosi około 36%, podczas gdy w MENA sięga 58%.18
Prawie wszędzie nierówności dochodowe wzrosły w ostatnich dekadach, jednak w różnym tempie. Pokazuje to, że krajowe instytucje i polityki mają znaczenie. Poniższy wykres pokazuje, że w Ameryce Północnej, Rosji, Chinach i Indiach nierówności rosły szybko, natomiast w Europie wzrost ten był bardziej umiarkowany. W krajach i Regionach o wyjątkowo wysokich nierównościach, takich jak Brazylia i Afryka Subsaharyjska, nierówności utrzymywały się na względnie stałym poziomie19.
Ważną przyczyną rosnących nierówności dochodowych jest zmiana relacji siły między pracą a kapitałem w otwartej gospodarce światowej. Kapitał jest z natury bardziej mobilny niż praca, co ogranicza siłę przetargową pracowników: duża część kapitału finansowego może “migrować” w ułamku sekundy, podczas gdy mobilność pracowników jest ograniczona granicami państwowymi, ale także czynnikami społecznymi, takimi jak rodzina, przyjaciele i ewentualnie własny dom. Od lat 80-tych XX wieku globalne przepływy finansowe i handel zostały zderegulowane, co było zmianą w polityce, którą często określano mianem “konsensusu waszyngtońskiego”. Od tego czasu wiele związków zawodowych straciło władzę, a udział płac, czyli udział dochodów z pracy w dochodzie narodowym, spadł w większości krajów uprzemysłowionych, podczas gdy udział dochodów kapitałowych wzrósł. W obawie przed konkurencją lokalizacyjną, średnia ustawowa stawka podatku od osób prawnych spadła na całym świecie z 49% (1985) do 24% (2018).20
Nierówności majątkowe w krajach i regionach
Thomas Piketty, czołowy ekonomista zajmujący się nierównościami, podkreśla znaczenie bogactwa w analizie nierówności. W swojej książce “Capital in the Twenty-First Century” wyjaśnia, że kapitalizm pozostawiony sam sobie pogłębia nierówności ekonomiczne, ponieważ stopa zwrotu kapitału jest zwykle większa niż tempo wzrostu gospodarczego, co prowadzi do koncentracji bogactwa. Analizując nierówności w ujęciu historycznym, jak również w kilku krajach, dochodzi do wniosku, że nierówności ekonomiczne wzrosły w ostatnich dekadach w społeczeństwach zachodnich, co z kolei zwiększyło niestabilność społeczną i gospodarczą.21
Bogactwo jest w większości przypadków dystrybuowane bardziej nierówno niż dochód. Przed I wojną światową 10% populacji europejskiej posiadało około 90% bogactwa, głównie ziemi i aktywów finansowych. Wartości te spadały do lat 70. ubiegłego wieku, by następnie ponownie wzrosnąć. W Stanach Zjednoczonych, Chinach i Rosji wzrost nierówności majątkowych w ostatnich dekadach był jeszcze bardziej dramatyczny niż w Europie22.
Nierówności węglowe
(Nierównomierny) wzrost bogactwa i wzrost materialnych standardów życia w ciągu ostatnich 200 lat szedł w parze z gwałtownie rosnącym zużyciem zasobów biologicznych, a zwłaszcza emisji gazów cieplarnianych.23 Obecnie znajdujemy się w samym środku kryzysu klimatycznego spowodowanego przez człowieka (stężenie gazów cieplarnianych w atmosferze ziemskiej jest najwyższe w perspektywie ostatnich 800 000 lat) oraz szóstego wielkiego masowego wymierania (w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat nawet milion gatunków zwierząt i roślin zostanie zepchniętych na skraj wyginięcia w wyniku oddziaływania człowieka). Nierówna odpowiedzialność za emisję dwutlenku węgla jest ważną formą nierówności zasobów: im bogatszy kraj lub jednostka, tym większe wykorzystanie zasobów fizycznych, które prowadzą do emisji dwutlenku węgla. Na rysunku przedstawiono skumulowaną historyczną odpowiedzialność za nadmierną emisję dwutlenku węgla w podziale na regiony świata (tj. sumę emisji powyżej równej kwoty na mieszkańca). 92% jest generowane przez kraje Globalnej Północy o wysokim dochodzie.24
Pomimo polityki ekologicznej, ruchów i rosnącej świadomości społecznej, nierówności węglowe wzrosły. Tak zwany “wykres dinozaura” pokazuje nierówne wzorce rosnących emisji dwutlenku węgla w ostatnich dekadach. Podczas gdy 50% najuboższych odpowiada jedynie za 6% całkowitego wzrostu emisji dwutlenku węgla w latach 1990-2015, najbogatsze 10% odpowiada za 46% wzrostu emisji w tym okresie.25
W odniesieniu do obecnych emisji dwutlenku węgla, najbogatszy 1% ludności świata emituje ponad dwukrotnie więcej niż łączny udział najbiedniejszych 50%. Osiągnięcie celu klimatycznego porozumienia paryskiego w wysokości 1,5°C wymaga ograniczenia emisji do poziomu około 2-2,5 tCO2e na osobę do 2030 r., co oznacza, że najbogatszy 1% musiałby zmniejszyć swoje obecne emisje na osobę co najmniej 30-krotnie, a najbogatsze 10% – 10-krotnie, podczas gdy emisje na osobę najbiedniejszych 50% mogłyby nadal rosnąć średnio trzykrotnie27. Mówiąc krótko, nierówność dochodów, bogactwo i emisje dwutlenku węgla są ze sobą powiązane, a kryzys klimatyczny jest w zasadzie kryzysem nierówności.
