Przegląd zagadnień
Czym jest nierówność?
Nierówność opisuje zarówno wymierne alokacje zasobów, jak i konkretne ludzkie doświadczenia marginalizacji, opresji i braku szacunku. “Mówi się, że nierówność istnieje, gdy istnieje różnica w dystrybucji zasobu (takiego jak dochód) lub wyniku (takiego jak śmiertelność lub osiągnięcia edukacyjne) w różnych grupach ludzi lub miejscach (na przykład według grupy społeczno-ekonomicznej lub według płci”.1
W dziedzinie ekonomii do nierówności podchodzi się przede wszystkim z perspektywy monetarnej. Podejścia socjoekonomiczne prezentują szersze rozumienie nierówności. Göran Therborn (2013) oferuje pomocne rozróżnienie na trzy formy nierówności: nierówności zasobowe (np. nierówności pieniężne, nierówności węglowe), nierównościwitalne (np. nierówności w statusie zdrowotnym, długości życia) oraz nierówności egzystencjalne (równość egzystencjalna oparta jest na równości szans i uczestnictwa w sensie całościowym, czyli braku dyskryminacji, stygmatyzacji i opresji, takich jak rasizm, seksizm, kastowość czy niewolnictwo). Nierówność opisuje zjawisko społeczne, a nie cechę naturalną. Jak wskazuje analiza socjoekonomiczna, nierówności są tworzone i napędzane przez instytucje społeczne2 i powodowane przez relacje władzy.
Trend: rosnące nierówności na świecie
Około 1500 roku główne regiony świata – Chiny, Indie i Europa – były równe pod względem produkcji materialnej per capita. Wraz z powstaniem kolonializmu rozpoczęła się “Wielka Dywergencja”3 między tymi regionami świata, która wyznaczyła drogę dla wieków rosnących globalnych nierówności, od kolonializmu do imperializmu, aż po obecny podział na Globalną Północ i Globalne Południe. Również w ostatnich dekadach większość rosnącego bogactwa trafiła do tych, którzy byli już bardzo zamożni. Od 1995 r. najbiedniejsza połowa populacji uzyskała łącznie jedynie 2% wzrostu globalnego bogactwa, podczas gdy najbogatszy 1% uzyskał 38% całkowitego wzrostu bogactwa.
Nierówności dochodowe i majątkowe w krajach i regionach
O ile w takich krajach jak Czechy, Islandia i Norwegia dochody rozkładają się dość równo, o tyle w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych i Chile rozkłady dochodów są bardzo nierówne. Porównując regiony świata, nierówności dochodowe są najniższe w Europie, a najwyższe na Bliskim Wschodzie. W niemal wszystkich krajach nierówności dochodowe w obrębie państw wzrosły w ostatnich dekadach, jednak w różnym tempie. Bogactwo jest w większości przypadków dystrybuowane bardziej nierówno niż dochody. Od lat 70. XX wieku nierówności majątkowe wzrosły w większości krajów i w skali globalnej. W ostatnich dekadach neoliberalna globalizacja zmieniła relacje władzy i doprowadziła do zmniejszenia udziału dochodów z pracy, a także do zwiększenia nierówności między różnymi rodzajami miejsc pracy. Kolejne przesunięcie równowagi sił nastąpiło pomiędzy instytucjami prywatnymi i publicznymi poprzez prywatyzację majątku publicznego, co zmniejszyło możliwości przeciwdziałania nierównościom poprzez programy publiczne4.
Nierówności węglowe
(Nierówny) wzrost bogactwa i wzrost materialnych standardów życia w ciągu ostatnich 200 lat szedł w parze z gwałtownie rosnącym zużyciem zasobów biologicznych, a zwłaszcza emisji gazów cieplarnianych.5 Obecnie znajdujemy się w samym środku kryzysu klimatycznego spowodowanego przez człowieka i szóstego wielkiego masowego wymierania. Nierówna odpowiedzialność za emisję dwutlenku węgla jest ważną formą nierówności w zakresie zasobów: im bogatszy kraj lub jednostka, tym większe wykorzystanie zasobów fizycznych, które prowadzą do emisji dwutlenku węgla. Historycznie rzecz biorąc, kraje globalnej Północy są odpowiedzialne za 92% wszystkich nadmiernych emisji dwutlenku węgla emitowanych na świecie.6 Obecnie najbogatszy 1% ludności świata emituje ponad dwukrotnie więcej dwutlenku węgla niż łączny udział najbiedniejszych 50%.
Co można zrobić z nierównościami?
Na poziomie krajowym modele polityki społecznej mogą zmniejszać nierówności. Liberalne systemy opiekuńcze dominują w krajach anglosaskich, takich jak USA, Wielka Brytania i Australia. Są to “szczątkowe” państwa opiekuńcze, skupiające się na tych, którzy nie mogą zadbać o siebie w gospodarce rynkowej: chorych, osobach o szczególnych potrzebach, osobach starszych, bezrobotnych. Systemy te zakładają, że wszyscy inni powinni dbać o siebie. Klasa średnia stara się uniezależnić od świadczeń socjalnych – pojawiają się prywatne rozwiązania, takie jak prywatne szkoły, prywatne emerytury i prywatne ubezpieczenia zdrowotne. Konserwatywny model polityki społecznej dominuje w Europie kontynentalnej w krajach takich jak Niemcy, Austria i Francja. Dostęp do dużej części świadczeń socjalnych jest związany z uczestnictwem w rynku pracy i/lub obywatelstwem. Tworzy to podział na objętych opieką państwa “insiderów” i nieubezpieczonych “outsiderów”. Socjaldemokratyczny model polityki społecznej dominuje w Skandynawii. Gwarantuje on powszechne prawa społeczne i zapewnia dobrze rozwiniętą publiczną infrastrukturę społeczną, edukację, zdrowie, opiekę i godne warunki mieszkaniowe dla wszystkich.
Podczas gdy te tradycyjne typy państw opiekuńczych (przy wszystkich swoich różnicach) koncentrowały się na kwestiach społecznych, państwa opiekuńcze XXI wieku muszą dostarczyć nowych odpowiedzi, które połączą równość z budżetem węglowym. Jak dotąd, społeczne osiągnięcia systemów dobrobytu były budowane na wykorzystaniu niezrównoważonej części globalnej zdolności do biokumulacji, kosztem innych regionów świata i przyszłych pokoleń. Zwalczanie nierówności w czasach kryzysu klimatycznego oznacza, że równość należy osiągnąć bez naruszania integralności planety. Wymaga to nowych odpowiedzi dla społeczno-ekologicznych systemów dobrobytu. Choć polityka pieniężna może skutecznie łagodzić potrzeby egzystencjalne i wzmacniać samostanowienie jednostki, nie jest wystarczająca. Aby stawić czoła kryzysowi klimatycznemu, niezbędne są struktury, które umożliwią każdemu zaspokojenie swoich potrzeb przy niskim zużyciu zasobów. Zapewniony w sposób zrównoważony transport publiczny i przystępny dostęp do zrównoważonej energii, wody, mieszkań, zdrowia, opieki i edukacji pomagają ograniczyć znaczenie pieniędzy i konsumpcji w zaspokajaniu potrzeb. Infrastruktura społeczno-ekologiczna obejmuje wiele z tego, na co jednostki nie mogą sobie pozwolić za pieniądze: od zieleni na ulicy i bibliotek po publiczne baseny. Niedrogie infrastruktury społeczno-ekologiczne mogą zapewnić bezpieczeństwo, zaoferować przestrzeń dla indywidualnego stylu życia, wzmocnić spójność społeczną i stworzyć struktury oszczędzające zasoby. W XXI wieku równość oznacza, że ekologiczny sposób życia nie jest ani przywilejem, ani oznaką ubóstwa, ale po prostu staje się rutyną, nową normą. Ostatecznie, kwestią demokratycznej deliberacji jest to, jaki poziom ochrony socjalnej powinien być zapewniony dla każdego w świetle skończonego budżetu węglowego. Zmniejszenie nierówności jest niezbędne, jeśli wszyscy ludzie mają żyć na dobrym poziomie w czasach drastycznego ograniczenia emisji dwutlenku węgla.
