Na początku lat 70. XX wieku naukowcy z Massachusetts Institute of Technology zastosowali model rozwoju globalnego, aby zbadać, jak pięć kluczowych czynników – populacja, produkcja rolna, zasoby naturalne, produkcja przemysłowa i zanieczyszczenie – kształtuje i ogranicza ludzką egzystencję. Przeanalizowano przeszły rozwój globalny i prognozowano zmiany do 2100 roku.
W trakcie modelowania wywnioskowano, że na przestrzeni dziejów ludzkości, zużycie wyżej wymienionych zasobów rosło wykładniczo. Na planecie Ziemia o ograniczonych rozmiarach, liczba ludzi, powierzchnia ziemi uprawnej i ilość minerałów do wydobycia nie może rosnąć w nieskończoność. Znane zapasy wielu głównych surowców mineralnych będą się utrzymywać przy obecnym tempie wzrostu konsumpcji przez kilka dekad do stu lat. Zanieczyszczenie rośnie w tym samym tempie co produkcja i konsumpcja, co wpływa na możliwość przetrwania środowiska naturalnego.25
Zakładając, że społeczeństwo ludzkie w XXI wieku nadal będzie rosło wykładniczo, obliczono zmianę ośmiu parametrów do 2100 roku. Te osiem parametrów to: liczba ludności, produkcja przemysłowa na mieszkańca, produkcja żywności na mieszkańca, poziom zanieczyszczeń w porównaniu z 1970 r., liczba urodzeń na 1000 mieszkańców, liczba zgonów na 1000 mieszkańców, liczba usług na mieszkańca w ciągu roku. Analiza ta wykazała, że wyczerpywanie się zasobów i wzrost zanieczyszczeń zastąpi obecny rozwój regresją. Wszystkie osiem rozważanych parametrów osiągnie swoją maksymalną wartość, niektóre wcześniej, niektóre później w pierwszej połowie XXI wieku, a następnie zacznie spadać. Autorzy nazwali ten scenariusz standardowym modelem rozwoju.26
Prognozując rozwój technologii i analizując scenariusze rozwoju oparte na przyszłych technologiach, stało się jasne, że rozwój technologiczny może opóźnić, ale nie uniknąć, krytycznych momentów rozwoju. Badanie ilustruje, że stabilna kontynuacja ludzkości jest możliwa do zrealizowania, jednak ludzkość musi drastycznie zmienić swój obecny sposób życia.27
W 2004 roku ci sami autorzy opublikowali książkę “Limits to Growth – 30 Years Later”, z której wynikało, że przez trzydzieści lat rozwój ludzkości w dużej mierze przebiegał według standardowego scenariusza.28 Przed 40. rocznicą raportu z badań, jeden z jego autorów opublikował raport “2052. A Global Development Forecast for the Next Forty Years”. Raport przedstawia ważne wskaźniki funkcjonowania społeczeństwa w ciągu czterdziestu lat od publikacji “The Limits to Growth” oraz prognozuje zachowanie ludzkości w ciągu kolejnych czterdziestu lat. W książce poruszono m.in. kwestię antropogenicznych zmian klimatu i związanych z nimi wyzwań. Wskazano, że w drugiej połowie ubiegłego wieku ludzkość przekroczyła granice zrównoważonego wykorzystania środowiska, a dziś ślad ekologiczny sięga ok. 1,4-1,5. Oznacza to, że ludzkość przekracza wykorzystanie odnawialnych zasobów Ziemi nawet 1,5-krotnie.29
Na przestrzeni lat, oprócz tych trzech raportów, opublikowano szereg badań i analiz, z których wynika, że wzrost gospodarczy w formie traktowanej od wieków jest niezrównoważony. Kryzys zrównoważenia ekologicznego i jego konsekwencje – kryzys klimatyczny, utrata różnorodności biologicznej, zmniejszające się zasoby naturalne – nie mogą być rozwiązane bez zajęcia się liniowym modelem ekonomicznym i nadmierną konsumpcją. Liniowy model ekonomiczny (patrz rysunek 2) oznacza, że coraz więcej zasobów naturalnych jest stale włączanych do gospodarki. Kiedy zasoby naturalne są wykorzystywane przez pewien czas, są usuwane z gospodarki jako odpady i zanieczyszczenia.
Rysunek 2. Liniowy model ekonomiczny.
Liniowy model gospodarczy nie może zagwarantować dobrobytu ludzkości i środowiska oraz nie zaspokaja długoterminowych potrzeb współczesnego społeczeństwa. Zasoby naturalne Ziemi są ograniczone, co sprawia, że dla środowiska i rozwoju gospodarczego ważne jest znalezienie zrównoważonego sposobu ich wykorzystania.30
W skali globalnej wykorzystanie zasobów naturalnych wzrosło ponad trzykrotnie w ciągu 50 lat, a OECD szacuje, że do 2060 r. wzrośnie ono prawie dwukrotnie w stosunku do obecnego poziomu, o ile nie zmienimy naszych nawyków produkcyjnych i konsumpcyjnych.31
W kontekście transformacji gospodarki liniowej najczęściej pojawiającymi się ideami są: oddzielenie wzrostu gospodarczego od zasobów naturalnych oraz gospodarka cyrkularna. Termin “decoupling” odnosi się do zerwania związku między “wykorzystaniem zasobów naturalnych” a “wzrostem gospodarczym”. Decoupling występuje, gdy tempo wzrostu presji na środowisko jest mniejsze niż tempo wzrostu jej ekonomicznej siły napędowej (np. PKB) w danym okresie. Decoupling może być absolutny lub względny. O bezwzględnym oddzieleniu mówi się, gdy zmienna istotna dla środowiska jest stabilna lub maleje, podczas gdy ekonomiczna siła napędowa rośnie, a o względnym, gdy tempo wzrostu zmiennej istotnej dla środowiska jest dodatnie, ale mniejsze niż tempo wzrostu zmiennej ekonomicznej.32
Bezpośrednim praktycznym działaniem na rzecz rozdzielenia jest wdrożenie obiegu materiałów (patrz rysunek 3). Przejście do bardziej zasobooszczędnej gospodarki o obiegu zamkniętym oferuje odpowiednie rozwiązanie, które z kolei wymaga systemowych zmian w decyzjach politycznych, jak również w postawach i zachowaniach przedsiębiorstw, konsumentów i społeczeństwa. Celem gospodarki okrężnej jest oddzielenie wzrostu gospodarczego od wykorzystania surowców pierwotnych poprzez stworzenie cyrkularnego systemu produkcji i konsumpcji z jak najmniejszymi stratami. Zasoby muszą być efektywnie zarządzane w całym cyklu życia, od produkcji i konsumpcji do zarządzania odpadami i odzysku, tworząc większą wartość z istniejących zasobów przy jednoczesnym generowaniu mniejszej ilości odpadów. Oprócz zmniejszenia wpływu na środowisko, dzięki skutecznemu stosowaniu zasady gospodarki cyrkularnej, firmy mogą zmniejszyć koszty, zwiększyć swój potencjał wzrostu i promować swoją reputację. Dlatego tak ważne jest dla konkurencyjności i zrównoważonego wzrostu wysoce zasobooszczędna gospodarka okrężna, skupiająca się na istniejących materiałach i produktach: ponownym wykorzystaniu, ulepszeniu i recyklingu.33
Rysunek 3. Gospodarka o obiegu zamkniętym34
Przejście do gospodarki cyrkularnej wymaga zmian w całym łańcuchu wartości produktów, od projektowania produktów po nowe modele biznesowe i wzorce konsumpcji. W przypadku nowych i istniejących produktów główny nacisk kładzie się na projektowanie w cyklu życia, koncentrując się na zrównoważonym doborze materiałów, jakości (długa żywotność produktu, możliwość poprawy), optymalizacji łańcucha dostaw oraz ponownym użyciu i wykorzystaniu (uniwersalność, separacja komponentów). Oprócz inteligentnych projektów ważną rolę we wspieraniu reorientacji rozwoju gospodarczego odgrywają ekoinnowacje i rozwój technologiczny. Aby gospodarka cyrkularna mogła osiągnąć swój pełny potencjał, potrzebne jest myślenie systemowe i zmiany w całym systemie społeczno-gospodarczym, które doprowadzą do rzeczywistych zmian w konsumpcji, produkcji, planowaniu, polityce, stylu życia, kulturze i wartościach.35
Gospodarka cyrkularna jest zasadą międzysektorową, dlatego tak ważna jest współpraca między przedsiębiorstwami i umowy międzynarodowe, które stwarzają znaczne możliwości tworzenia nowych rynków i partnerstw. Udaną współpracę między przedsiębiorstwami dobrze charakteryzuje symbioza przemysłowa, której celem jest osiągnięcie zamkniętego cyklu produkcyjnego, w którym odpady, ciepło resztkowe lub inne produkty uboczne jednego przedsiębiorstwa są wykorzystywane przez inne przedsiębiorstwo.36
Poważne zmiany potrzebne są również w sposobie konsumpcji produktów i usług. Codzienne wybory milionów konsumentów mają znaczący wpływ na środowisko. Podnoszenie świadomości i tworzenie popytu na zrównoważone produkty przyczyni się do rozwoju zielonej gospodarki.
Rolą państwa w przejściu do gospodarki cyrkularnej jest realizacja celów rozwoju na wszystkich poziomach oraz tworzenie korzystnych warunków dla wdrażania zasad gospodarki cyrkularnej i usuwanie przeszkód.
