Wszystkie relacje makroekonomiczne mają wymiar ilościowy, który należy uważnie śledzić i rejestrować, aby nimi zarządzać lub w nie interweniować. Możliwe dostępne odpowiedzi reprezentowane przez niezliczone teorie ekonomiczne, jak zostanie to pokazane, zawierają rozbieżności.
Model neoklasyczny
Model neoklasyczny zakłada, że w danym momencie istnieje zdolność produkcyjna (którą nazwiemy podażą całkowitą lub zagregowaną) określona przez liczbę fabryk, maszyn, urządzeń itp. (kapitał fizyczny) i pracowników (kapitał ludzki). Ponadto zakłada, że ceny są zawsze elastyczne. Dzięki tej elastyczności, podaż i popyt mogłyby każdorazowo przywracać równowagę w gospodarce przy pełnym zatrudnieniu. Gdy występuje nadpodaż zasobu, która powoduje jego nadwyżkę, cena zasobu spada (lub spada wynagrodzenie), a następnie jego popyt wzrasta, tym samym automatycznie korygując istniejące bezrobocie.
Główną ideą tego modelu, zwanego liberalnym, jest to, że do osiągnięcia równowagi przy pełnym zatrudnieniu wystarczy całkowite uelastycznienie cen i umożliwienie rynkom swobodnego funkcjonowania. Wszelkiego rodzaju zewnętrzne interwencje, mające na celu usunięcie zakłóceń równowagi byłyby bezużyteczne, ponieważ takie zakłócenia mają znikać samoistnie na skutek swobody działania na rynkach i elastyczności cen. Zgodnie z tym modelem, interwencje będą prowadzić jedynie do nieefektywności gospodarczej, powodując albo wzrost cen (inflację), albo przesunięcie indywidualnych wydatków. Drugi scenariusz może mieć miejsce w sytuacji, gdy zachowujące się racjonalnie podmioty prywatne świadome rosnącego deficytu państwa przewidują, że podatki będą w przyszłości wyższe i dlatego będą bardziej skłonne do oszczędzania niż konsumpcji.
Model keynesowski
Podstawowe hipotezy modelu keynesowskiego prezentują odmienną wizję funkcjonowania gospodarki i prowadzą do bardzo odmiennych wniosków. Główna różnica polega na tym, że Keynes zakłada sztywność cen, co oznacza, że nie reagują one na zmiany popytu. Keynes uważał, że ta sztywność szczególnie wpłynęła na płace, ponieważ pracownicy zwykle nie są skłonni akceptować wynagrodzenia niższego od otrzymywanego przez nich w danym momencie.
Jeżeli poziom produkcji nie pozwala na pełne zatrudnienie oznacza to, że popyt na pracę jest niższy niż podaż. Zdolność do osiągnięcia pełnego zatrudnienia mogłaby być napędzana przez zwiększenie zagregowanego popytu, co skutkowałoby stworzeniem większych możliwości zatrudnienia. Dlatego też, zgodnie z tym modelem, interwencje państwa mające na celu zwiększenie zagregowanego popytu byłyby bardzo użyteczne i konieczne w celu zwiększenia produkcji, gdy gospodarka jest poniżej pełnego zatrudnienia. Dopiero po osiągnięciu przez gospodarkę pełnego poziomu zatrudnienia dalsza interwencja zwiększająca popyt może spowodować wzrost cen.
Instrumenty reagowania na zakłócenia równowagi gospodarczej: polityka fiskalna i monetarna
Ostatecznym celem tworzenia polityki gospodarczej jest interwencja w ogólny brak równowagi. Aby osiągnąć ten cel, dwa główne instrumenty, którymi dysponuje państwo to polityka fiskalna i pieniężna.
Polityka fiskalna: jest to najbardziej istotna interwencja państwa przy próbie wpłynięcia na zagregowany popyt. Można ją zdefiniować jako politykę stosowaną w celu zrównoważenia publicznych dochodów i wydatków. Wydatki publiczne to suma:
- Wydatków bieżących: przeznaczonych na wynagrodzenie personelu pracującego w obsłudze sektora publicznego, nabywanie towarów i usług oraz przelewy bieżące.
- Inwestycji publicznych: z pomocą których sektor publiczny przyczynia się do poziomu inwestycji brutto w gospodarce lub przenoszenia zasobów kapitałowych do innych sektorów.
- Wydatków finansowych: przeznaczonych na zaspokojenie interesów i długu publicznego.
Co oczywiste, wydatki publiczne muszą być finansowane. Dochody publiczne mogą być pozyskiwane na trzy sposoby:
- Z dochodów ze sprzedaży towarów i usług wytwarzanych przez spółki publiczne,
- Za pomocą środków przymusu (głównie podatków),
- Przez wzrost długu publicznego.
Poprzez zarządzanie zmianami w dwóch komponentach polityki fiskalnej (dochodach i wydatkach), na różne sposoby rządy generują zmiany w aktywności gospodarczej:
- Można zwiększyć zagregowany popyt poprzez zwiększenie wydatków publicznych.
- Można zwiększyć dochód rozporządzalny – a wraz z nim konsumpcję i zagregowany popyt – poprzez obniżenie podatków.
- Można zachęcać do inwestowania poprzez ulgi podatkowe lub zmniejszenie obciążenia podatkowego zysków.
Polityka pieniężna: jest to zbiór interwencji przeprowadzanych przez bank centralny danego kraju, aby wpłynąć na istniejący poziom kreacji pieniądza, a tym samym przyczynić się do osiągnięcia wyznaczonych celów ogólnych. Rządy kontrolują politykę pieniężną, ustalając kluczowe stopy procentowe w celu stymulowania lub spowolnienia kreowania przez banki pieniądza depozytowego, a tym samym inwestycji i konsumpcji, które umożliwiają pożyczki.
Punktem wyjścia polityki pieniężnej jest wpływanie na ilość pieniądza w obiegu poprzez zmiany stóp procentowych na rynku pieniężnym: gdy podaż pieniądza wzrasta, stopa procentowa spada i odwrotnie. Wahania stóp procentowych wpływają z jednej strony na kreację pieniądza przez banki (przy niskich stopach procentowych banki mają więcej zachęt do udzielania pożyczek), stymulując gospodarkę realną poprzez zwiększanie inwestycji lub konsumpcji; z drugiej strony stopy wpływają na zachowania jednostek (ponieważ niskie stopy procentowe zniechęcają do utrzymywania posiadanych oszczędności), również w celu ponownego wpłynięcia na gospodarkę realną poprzez stymulowanie konsumpcji.
Zarówno spadki jak i wzrosty stóp procentowych (bezpośrednio wpływające na konsumpcję, oszczędzanie i inwestycje, lub pozyskiwanie kredytowania) mogą wpływać na zagregowany popyt, a w konsekwencji na poziom produkcji i dochodów oraz zatrudnienia. Jakkolwiek, polityka fiskalna jest uważana za najbardziej bezpośrednią opcję, ponieważ interweniuje bezpośrednio w sferze realnej podczas, gdy polityka pieniężna interweniuje początkowo na rynku pieniężnym, a dopiero potem w sferze realnej, co skutkuje mniej bezpośrednim, a tym samym mniej skutecznym wpływem na gospodarkę. Co więcej, polityka pieniężna jest uważana za instrument mniej bezpośredni, ponieważ zamiar pobudzenia rozwoju gospodarki poprzez obniżenie stopy procentowej w celu zachęcenia sektora prywatnego do składania wniosków kredytowych w bankach (które to kredyty z pewnością byłyby przeznaczone na inwestycje i konsumpcję) pozostawia decyzję po stronie nieco opornego sektora prywatnego. Dla firm i gospodarstw domowych stopa procentowa jest tylko jednym z wielu czynników decydujących o wyborach wydatkowych – i to nawet nie najważniejszym.
Natomiast polityka fiskalna bezpośrednio tworzy nowe pieniądze, które mają być wprowadzone do gospodarkę. Są one przekazywane bezpośrednio z rządu na rachunki bankowe sektora prywatnego, i są gotowe do tworzenia popytu. Sektor prywatny nie musi podejmować żadnych innych decyzji. Przede wszystkim jednak spełniają swoją rolę, gdy kluczowa stopa procentowa nie jest już w stanie pomóc sytuacji (np. gdy nie może być mniejsza niż zero).
Jakie sposoby reagowania na zakłócenia w równowadze gospodarczej przy pomocy odpowiednich instrumentów polityki proponują te dwa modele?
Zalecenia wyżej wymienionych modeli dotyczące stawienia czoła nierównowadze gospodarczej byłyby różne z uwagi na fakt, iż bazują one na odmiennych założeniach funkcjonowania gospodarki. Dlatego też, polityka gospodarcza szkoły neoklasycznej odrzuca stosowanie zachęt do zwiększania zagregowanego popytu, ponieważ powodowałoby to wzrost cen jako, że gospodarka jest zawsze na pełnym poziomie zatrudnienia. W konsekwencji, ten kierunek działania unikałby stosowania polityki fiskalnej, gdyż głównym celem tej polityki jest oddziaływanie na zagregowany popyt. W teorii neoklasycznej, sytuacje nierównowagi są korygowane elastycznością cen i automatycznymi mechanizmami rynkowymi. Są to mechanizmy dostosowawcze, które skutkują odrzuceniem jakiejkolwiek innej interwencji publicznej.
W odniesieniu do polityki pieniężnej, chociaż długoterminowo wahania podaży pieniądza nie mają dużego wpływu na dochody (ponieważ raz osiągnięty poziom pełnego zatrudnienia nie może zostać przekroczony), to krótkoterminowo są one odpowiednim środkiem do zwiększania lub zmniejszania zagregowanego popytu, ponieważ zmiany stóp procentowych kontrolują konsumpcję, inwestycje i kredytowanie. Podsumowując, model neoklasyczny przewiduje, że ekspansywna polityka fiskalna spowoduje jedynie wzrost cen, tak więc obrońcy tego modelu sugerują politykę pieniężną jako główny instrument interwencji w przypadku braku równowagi zmiennych makroekonomicznych.
Wręcz przeciwnie, dla keynesistów głównym instrumentem interwencji w gospodarkę jest polityka fiskalna ze względu na jej bezpośredni wpływ na zagregowany popyt. Różnice w wydatkach publicznych prowadzą do wzrostu zagregowanego popytu i dochodów. Z pewnością wzrost ten prowadzi do ponownego wzrostu konsumpcji umożliwiającego realizację oczekiwań, co ponownie prowadzi do dalszego wzrostu inwestycji. Tym samym, dochodzi do serii reakcji łańcuchowych w taki sposób, że ostatecznie wzrosty dochodów i produktu są wyższe niż te pierwotnie spodziewane na skutek zjawiska nazywanego przez keynesistów ‘efektem mnożnikowym’. Dlatego zarządzanie polityką fiskalną, a wraz z nią zagregowanym popytem jest, zgodnie z tym modelem, generowaniem koniecznych zmian, których może wymagać niestabilna sytuacja gospodarcza.
Dla keynesistów, mechanizmy polityki pieniężnej nie różnią się od modelu neoklasycznego. Innymi słowy, jeśli stopa procentowa jest wysoka, podmioty mają większą motywację do oszczędzania, a jeśli stopa procentowa jest niska, mają większą motywację do inwestowania i konsumpcji. Różnica polega jednak na skuteczności polityki pieniężnej. Po pierwsze, keynesiści kwestionują rzeczywisty efekt np. obniżenia stopy procentowej jako instrumentu stymulującego gospodarkę, biorąc pod uwagę, że inwestycje są tak niestabilną zmienną, zależną raczej od innych okoliczności: od oczekiwanych korzyści, od ogólnych warunków gospodarki i oczekiwań przedsiębiorców. Po drugie, keynesiści kwestionują wpływ polityki pieniężnej w czasach recesji. Jeśli gospodarka znajduje się w fazie ekspansji, liczba wniosków kredytowych i udzielonych pożyczek jest wysoka, co stymuluje kreowanie pieniądza przez banki. Natomiast w gospodarce recesji podaż pieniądza bankowego ulegnie zmniejszeniu, ponieważ więcej kredytów jest spłacanych niż zaciąganych. Tutaj, sektor prywatny działa procyklicznie i dlatego pogłębia kryzys. W tej sytuacji pomóc może jedynie kreacja pieniądza poprzez wydatki celowo przewyższające wpływy. Łańcuch, w którym zmiany ilości pieniądza przekazują impulsy pieniężne do gospodarki, zostałby przerwany. Z tego powodu keynesiści twierdzą, że polityka pieniężna nie jest skuteczna w osiąganiu wzrostu produkcji, dochodów i zatrudnienia.
W oparciu o główne idee, na których każdy z modeli buduje swoje teorie i założenia możemy podsumować propozycje każdej z teorii w następujący sposób:
| Założenia/Model | Neoklasyczny | Keynesowski |
| Ceny | Elastyczne | Sztywne |
| Zatrudnienie | Pełne zatrudnienie | Niedostateczne zatrudnienie |
| Mechanizm dostosowawczy | Ceny | Stopa procentowa, dochód |
| Interwencja publiczna | Nie, rynki mogą regulować się automatycznie | Tak, gospodarka potrzebuje regulacji |
| Polityka fiskalna | Nie, spowoduje tylko wzrost cen, ponieważ gospodarka osiągnęła już pełny poziom zatrudnienia | Tak, pomoże to w naprawieniu gospodarki, wpływając na zagregowany popyt dzięki efektowi mnożnikowemu |
| Polityka pieniężna | Skuteczna jedynie w perspektywie krótkoterminowej – mechanizm wykorzystywany do interwencji w przypadku zakłóceń równowagi | Nie, nie wpływa na wzrost, dochody czy zatrudnienie |
Konsekwencje wyboru każdej z polityk gospodarczych
Modele, które właśnie przeanalizowaliśmy uwzględniają różne punkty widzenia przy podejmowaniu decyzji dotyczących problemów gospodarczych. Kwestie te są skomplikowane i wymagają od organów gospodarczych podjęcia decyzji dotyczącej sposobów działania, jakie należy podjąć w przypadku wystąpienia zakłóceń równowagi. Niemniej jednak, na problemy makroekonomiczne można reagować z zapleczem wystarczającej wiedzy, którą zawdzięczamy propozycjom teoretycznym i badaniom empirycznym. Jakkolwiek, ostateczne decyzje są nieuchronnie reakcją nie tylko na dane naukowe, ale także na preferencje i ideologie tych, którzy je podejmują.
A to pokazuje, że kwestia skuteczności różnych polityk gospodarczych zależy nie tylko od ram modeli teoretycznych, ale także od celów, które chcą w pierwszej kolejności osiągnąć. Gdyby polityka fiskalna i pieniężna były równie skuteczne, modele mogą przewidywać, że poprzez zwiększenie podaży pieniądza lub wydatków publicznych zostanie osiągnięty ten sam efekt. Istnieje jednak oczywisty efekt dystrybucyjny, który nie jest brany pod uwagę: choć ostatecznie można osiągnąć wzrost produkcji i globalnego dochodu, nie jest on taki sam jeśli, na przykład, korzystają z niego posiadacze dochodowych aktywów, bezrobotni czy emeryci.
Należy wziąć pod uwagę różne ramy instytucjonalne, w ramach których wdrażane są te dwie polityki. Podczas gdy polityka fiskalna podlega – a przynajmniej powinna podlegać – bezpośredniej kontroli parlamentów, które są siedzibą suwerennego ludu, polityka pieniężna jest tworzona przez banki centralne, instytucje, na które kontrola demokratyczna ma znacznie mniejszy wpływ od kiedy stały się niezależne. Krótko mówiąc, wszelkie środki polityki gospodarczej są uzależnione od osądów wartościujących i założeń ideologicznych, a przede wszystkim od dominacji tego czy innego interesu w systemie społecznym.
