Czym jest kryzys? Kryzys to pojęcie, które ogólnie odnosi się do poważnego zaburzenia, i nie inaczej jest w przypadku gospodarki. Kryzysy gospodarcze to te momenty, w których z wielu różnych przyczyn zmienne ekonomiczne ulegają destabilizacji. 

Jak rozpoznać kryzys? Najbardziej typowymi wskaźnikami kryzysu są zakłócenia równowagi gospodarczej, które objawiają się rosnącym bezrobociem, inflacją, brakiem aktywności gospodarczej, ubóstwem itp. W tym sensie, kryzysy mogą występować jako naturalny element cyklu gospodarczego, lub mogą być konsekwencją określonych wstrząsów, w ostatnich dekadach najczęściej jako efekt zglobalizowanej dynamiki gospodarczej.                        

Jak zarządzać kryzysem gospodarczym?

W takich sytuacjach, kiedy zakłócenia powodują kryzys w gospodarce, polityka publiczna ma obowiązek ustabilizować wzrost gospodarczy kraju. Jak zrobić to najlepiej, to pytanie, które zadają sobie ekonomiści i politycy, a jak łatwo sobie wyobrazić, sposoby działania nie zawsze są ze sobą spójne. Każda szkoła teorii ekonomicznej formułuje różne hipotezy zachowań, a w związku z tym różne wnioski i praktyczne zalecenia.   

Dwa modele ogólnego odniesienia w ekonomii to z jednej strony szkoła neoklasyczna, a z drugiej keynesowska. Zalecenia obu modeli i proponowana polityka gospodarcza w obliczu zakłóceń równowagi gospodarczej byłyby różne z uwagi na fakt, iż bazują one na odmiennych założeniach funkcjonowania gospodarki.                        

Polityka gospodarcza szkoły neoklasycznej odrzuca stosowanie zachęt do zwiększania wydatków publicznych – lub w kategoriach ekonomicznych ‘stosowania zachęt w odniesieniu do zagregowanego popytu, który jest sterowany głównie przez politykę fiskalną’. Wynika to z przekonania, że ​​wydatki publiczne spowodują wzrost cen. Zgodnie z teorią neoklasyczną, sytuacje braku równowagi koryguje elastyczność cen i automatyczne mechanizmy rynkowe.

Dla keynesistów przeciwnie, głównym instrumentem interwencji gospodarczej jest w istocie polityka fiskalna. Dzieje się tak, ponieważ jest to najskuteczniejszy instrument działań antycyklicznych, bezpośrednio oddziałujący na zagregowany popyt. Różnice w wydatkach publicznych (poprzez przyznawanie dotacji, obniżanie podatków itp.) prowadzą do wzrostu dochodów społeczeństwa, co z pewnością będzie prowadzić do wzrostu konsumpcji lub zagregowanego popytu. Wzrost oczekiwań i zaufania do gospodarki prowadzi do dalszego wzrostu poziomu inwestycji. Takie serie reakcji łańcuchowych zachodzą w taki sposób, że ostatecznie wzrosty dochodów są wyższe niż te pierwotnie wygenerowane przez wydatki publiczne na skutek zjawiska nazywanego przez keynesistów ‘efektem mnożnikowym’. Dlatego zarządzanie polityką fiskalną, a wraz z nią zagregowanym popytem ​​jest, zgodnie z tym modelem, generowaniem koniecznych zmian, których może wymagać niestabilna sytuacja gospodarcza.

Czy to jedyne szkoły/kierunki działania? 

Nauki ekonomiczne nie stanowią jednolitego i powszechnie akceptowanego zbioru wiedzy. Obawy i reakcje na problemy gospodarcze różnią się między szkołami i oczywiście w zależności od stanowiska lub interesu, w sposób wyraźny lub dorozumiany prezentowanego przez badaczy. Przedstawione powyżej dwie szkoły (neoklasyczna i keynesowska), które stanowią podstawę niniejszego opracowania, stanowią przeciwstawne punkty szerokiego spektrum obejmującego inne szkoły myśli ekonomicznej bliższe jednej lub drugiej stronie. 

Na przykład monetaryzm (znany również jako szkoła chicagowska) to ważny nurt, który ostro krytykował znaczenie państwa w gospodarce, a także stosowanie mechanizmów fiskalnych jako głównego instrumentu radzenia sobie z zakłóceniami równowagi gospodarczej. Na czele z Miltonem Friedmanem, ten nurt antyinterwencjonistyczny wspierał autonomiczną logikę rynku i politykę gospodarczą skoncentrowaną na instrumentach polityki pieniężnej. Z uwagi na powyższe, wyraźnie sytuuje się na spektrum bliżej nurtu myślenia neoliberalnego. 

Na drugim końcu spektrum, gospodarka postkeynesowska przypisuje większe znaczenie trzem elementom w pierwotnej analizie Keynesa: podział dochodów, instytucje finansowe oraz związki zawodowe i firmy międzynarodowe. Według tej szkoły, która jest logicznie bliższa teoriom keynesowskim, w czasach kryzysu polityka fiskalna powinna być wykorzystywana do tego, by poziom zagregowanego popytu był taki, aby zapewnić pełne zatrudnienie. Jak dotąd jest to zgodne z pierwotnym stanowiskiem Keynesa, ale różni się tym, że postuluje zaprojektowanie polityki gospodarczej, która łączy politykę płacową z solidnym mechanizmem redystrybucji i dodaje uznanie potrzeby ograniczenia i restrukturyzacji systemu finansowego. 

Nie zapominając o korzeniach klasycznych i marksistowskich, poza tymi dwiema szkołami nie przestały mnożyć się alternatywne nurty wzywające do innego odczytywania problemów gospodarczych.  Wśród nich znajdziemy strukturalizm, instytucjonalizm, ekonomię ekologiczną i feministyczną. Wszystkie te ścieżki znajdują się bliżej lub dalej neoklasycznych lub keynesowskich wyborów politycznych dotyczących zarządzania kryzysowego w zależności od ich podobieństwa do wyżej wymienionych szkół i zostaną opisane w rozdziale poświęconym teoriom ekonomicznym.

Dlaczego rozumienie sposobu zarządzania kryzysowego jest ważne? 

1. Rozumienie różnych interesów. Należy pamiętać, że te dwa przeciwstawne modele (neoklasyczny i keynesowski wraz z wieloma innymi pomiędzy nimi) stanowią odpowiedź na debatę, która dotyczy nie tylko różnych teorii ekonomicznych, ale także ideologii i opcji politycznych. Ani ideologie, ani opcje polityczne nie są powiązane z konkretnymi interesami gospodarczymi. Ideologie i opcje polityczne są raczej bezpośrednio kształtowane przez interesy różnych grup i ich potencjał władzy. Oznacza to, że prawdziwa walka to walka o redystrybucję, tj. o to, kto ponosi ciężar straty w czasie kryzysu. 

Wpływ na różne sektory społeczne może być zupełnie inny, jeśli na przykład polityka publiczna zdecyduje się ustabilizować wzrost gospodarczy krajów za pomocą środków antycyklicznych przy jednoczesnym wykorzystaniu instrumentów ochrony najbardziej wrażliwych sektorów; lub jeśli zamiast tego rządy zdecydują się pozwolić rynkowi na samodzielne uporządkowanie zakłóceń równowagi, jednocześnie ratując upadające banki i wierzycieli finansowych. Zrozumienie tego będzie przydatne dla każdego, kto troszczy się o to, kto jest poszkodowany a kto korzysta z różnych możliwych strategii. Ostatecznie, wszelkie środki polityki gospodarczej są uzależnione od osądów wartościujących i założeń ideologicznych, a przede wszystkim od dominacji tego czy innego interesu w systemie społecznym.

cartoonistgroup.com/

Washington Post Writers Group/ 

Nick Anderson

2. Podsumowanie dotychczasowej wiedzy i doświadczeń. Ogólnie rzecz biorąc, całościowe podejście edukacji formalnej (głównie za pośrednictwem podręczników) swoją odpowiedź na ekonomiczną koncepcję kryzysu opiera na neoliberalnym paradygmacie ekonomicznym.                      Rynek jest postrzegany jako podstawowy instrument samo-równoważenia, w ramach którego istnieją racjonalne podmioty dążące do maksymalizacji zysków i dochodów, zachęcające do indywidualistycznych, utylitarnych zachowań. 

W tym kontekście, kryzysy są zawsze wyjaśniane w sposób mechaniczny, ujęty w różne koncepcje tematyczne związane ze wzrostem i cyklami gospodarczymi, makroekonomią i interwencją sektora publicznego, bez wyjaśniania przyczyn kryzysów lub punktu styku z rzeczywistością, to znaczy bez badania bezpośrednich skutków, jakie ta czy inna strategia zarządzania kryzysowego może mieć na nasze codzienne życie, ani bez pytania, kto korzysta a kto traci w każdej sytuacji. Dlatego też niniejsze opracowanie ma na celu podważenie takiego schematu uczenia się, mając nadzieję na wzbudzenie w uczniach krytycznego myślenia na temat różnych sposobów radzenia sobie z problemami gospodarczymi istniejącymi we współczesnym świecie. 

3. Zrozumienie przeszłości. Przez cały XX wiek dowody empiryczne przedstawiają wysoce niestabilną ewolucję gospodarek kapitalistycznych w czasie, kiedy to kryzysy gospodarcze następowały regularnie i ze zwiększoną częstotliwością. Wielki Kryzys po krachu na giełdzie w 1929 roku, kryzys naftowy początku lat 70. XX wieku czy kryzys finansowy w 2008 roku to tylko niektóre z przykładów światowych kryzysów gospodarczych, choć powstałych z różnych przyczyn (zmiany stóp procentowych, zmiany kosztów produkcji, pękanie baniek spekulacyjnych). Co więcej, każdy z nich utrzymywał się przez inny okres czasu.
   
    

     Konserwatywna reakcja polityczna zdominowała zarządzanie ekonomią polityczną kryzysu gospodarczego od lat siedemdziesiątych XX wieku. Polityka skoncentrowana na obniżaniu poziomu deficytu publicznego, cięciu wydatków publicznych, kontrolowaniu płac i dewaluacji waluty krajowej stanowiła podstawę planów oszczędnościowych wdrażanych w wielu krajach europejskich po kryzysie w 2008 roku. 

Oszczędności oznaczają zaprzestanie lub ograniczenie wydatków publicznych. Ostatecznie, oznacza to wycofanie się państwa jako społecznego dobroczyńcy, który zapewnia zasoby dla gospodarki. Problem polega na tym, że te polityki oszczędnościowe nie były w stanie zagwarantować trwałej stabilności i dobrobytu ani nie zapobiegły poważnym problemom gospodarczym, takim jak masowe bezrobocie, marnotrawienie zasobów, ubóstwo czy nierówność. Dlatego warto zadać sobie pytanie, na ile oszczędności są właściwą strategią w sytuacji kryzysu. 

4. Zrozumienie przyszłości. W chwili obecnej, kiedy powstaje ten podręcznik, doświadczamy nieoczekiwanej i nagłej zmiany roli państwa w wyniku wyjątkowego kryzysu wywołanego przez pandemię wirusa COVID-19. Rządy prawie wszystkich krajów świata musiały i nadal muszą stawiać czoła trudnym kompromisom między wyzwaniami zdrowotnymi, gospodarczymi i społecznymi, które pojawiają się w wyniku pandemii. Wiele rządów krajowych i samorządowych zareagowało szybko, aby zaradzić gospodarczym i fiskalnym skutkom kryzysu, a kraje wydają znacznie więcej niż w latach 2008-2009. Dwie trzecie krajów OECD przyjęło, na przykład, środki wspierające finanse samorządów terytorialnych (OECD, 2020).
   
   Wykorzystywanie inwestycji publicznych na wszystkich szczeblach rządowych w celu wspierania stopniowego ożywienia gospodarczego po pandemii wirusa COVID-19 stanowi zupełnie inny scenariusz niż ten przedstawiany przez zwolenników oszczędności, który wspierał ograniczenie wydatków publicznych i przede wszystkim ukierunkowanie na inflację. Chociaż jest jeszcze za wcześnie, aby dogłębnie zrozumieć, jak udało się opanować ten kryzys i uzyskać pewność, że zwiększona obecność państwa jako inwestora w gospodarkę utrzyma się, pokrzepiające jest obserwowanie tego, jak w niektórych krajach cele ożywienia gospodarczego są  powiązane z celami społecznymi i klimatycznymi. 

 

SŁOWA KLUCZOWE

• Kryzys
• Polityka gospodarcza
• Regulacja
• Zagregowany popyt
• Państwo dobrobytu
• Inwestycje publiczne
• Neoliberalizm
• Oszczędności