1.6 Strategie mające na celu dostosowanie gospodarek do wyzwań przyszłości

Najwyraźniej biznes „jak zwykle” nie wchodzi w grę. Ale jak powinna wyglądać transformacja w kierunku przyjaznej dla klimatu, zrównoważonej gospodarki? Następujące strategie (typowe / idealne) różnią się podstawowymi założeniami i podejściami. 

Strategia rynkowo-liberalna, oparta na neoklasycznych koncepcjach m. in. Friedricha von Hayeka, postrzega rynek jako instytucję, która łączy działania jednostki i dobrobyt społeczny. Można to zwizualizować w postaci „niewidzialnej ręki”, odpowiadającej za działanie, które w sposób niezamierzony prowadzi do społecznego optimum. Reguluje ona popyt i podaż za pomocą mechanizmu rynkowego. Tak więc realizacja własnych celów teoretycznie lepiej służy dobru wspólnemu niż jakiekolwiek planowanie gospodarcze. Państwo jest postrzegane jako aparat przymusu, którego wpływ na faktyczne operacje gospodarcze musi być stale zminimalizowany. Gospodarka wolnorynkowa i wolny handel jest najlepszym fundamentem zrównoważonej działalności gospodarczej. Jeżeli działa rynek i system własności, można wierzyć, że przyszła transformacja przebiegnie spontanicznie dzięki procesom rynkowym. Zadaniem polityki rynkowo-liberalnej jest jedynie zapewnienie odpowiednich ram prawnych. W ramach tego modelu występuje całe spektrum założeń: od podejść libertariańskich, które dążą do zminimalizowania interwencji państwa (zgodnie z koncepcją Hayeka), po stanowiska neoklasyczne oparte na korygowaniu niedoskonałości rynku (na przykład poprzez podatek węglowy (CO₂). Niedoskonałości rynku można uniknąć, jeżeli dobra ekologiczne, takie jak dobra jakość powietrza i wody, zostaną odpowiednio wyceniane, ponieważ spowoduje to optymalne wykorzystanie ograniczonych zasobów i czynników produkcji. Związana z tym ekspansja rynków powoduje utowarowienie coraz większego zakresu sfer życia, które wcześniej nie były wyceniane i poddane mechanizmom rynkowym.

Strategia transformacji społeczno-ekologicznej wynika z ogromnych wyzwań środowiskowych dnia dzisiejszego. Inspiracją są tu teorie Karla Polanyi’ego, różne teorie społeczno-ekonomiczne, szereg badań przeprowadzonych nad transformacją społeczno-ekologiczną, a częściowo także założenia Keynesa. Zgodnie z tą strategią konieczna jest fundamentalna transformacja, która stworzy nowe ścieżki prowadzące w kierunku zrównoważonej i sprawiedliwej gospodarki. W ramach tej strategii spektrum założeń sięga od koncepcji pragmatycznych aż po radykalne idee transformacji społeczno-ekologicznej. Pragmatyczne stanowisko zajmuje na przykład Niemiecka Rada Doradcza ds. Globalnych Zmian (niem. Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen, WBGU), która proponuje nową globalną umowę społeczną na rzecz zrównoważonego światowego porządku gospodarczego. Takie podejście do modernizacji ekologicznej obejmuje innowacje zarówno społeczne jak i systemowe. Silny sektor publiczny, skuteczna polityka w zakresie technologii i innowacji oraz rozbudowana infrastruktura publiczna wspólnie tworzą możliwości ‘transformacji projektowej’ (ang. ‘transformation by design’). Wzrost gospodarczy pozostaje jednak istotny przy rozwiązywaniu konfliktów dystrybucyjnych poprzez podział coraz większego ‘tortu’. Zrównoważony rozwój gospodarczy, społeczny i ekologiczny można osiągnąć poprzez ‘oddzielenie’ wzrostu gospodarczego od zużycia zasobów i emisji. 

Ruch redukcji produkcji i konsumpcji (tzw. ruch degrowth) domaga się między innymi radykalnej transformacji społeczno-ekologicznej. Zwraca uwagę na dwie główne przeszkody leżące na drodze do zrównoważonego rozwoju, które należy przezwyciężyć: imperatyw wzrostu i tendencję do utowarowienia wszystkich dziedzin życia człowieka. Jako, że oddzielenie bezwzględne nie jest możliwe i nie stanowi realnej strategii radykalnego ograniczenia zużycia materiałów i wytwarzania emisji, konieczne jest odejście od imperatywu wzrostu gospodarczego. Zamiast zwiększać zamożność i konsumpcję, należy skupić się na dobrobycie i samowystarczalności. Dlatego konieczna jest dekomodyfikacja (czyli odtowarowienie), ponieważ wiele obszarów nie jest przeznaczonych do ‘urynkowienia’. Jeżeli podstawy dobrego życia społecznego, od świeżego powietrza i wody po odpowiednią edukację, publiczną służbę zdrowia i transport publiczny, zostaną zapewnione każdemu i nie będą przedmiotem handlu, dobrobyt w mniejszym stopniu będzie zależeć od (rosnących) dochodów i konsumpcji. Jest to wizja głębokiej transformacji prowadzącej do zrównoważonej i sprawiedliwej gospodarki. Podejścia te mają charakter polityczny i silnie opierają się na ruchach społecznych – takich jak np. „Piątki dla przyszłości” – w celu wywarcia presji oddolnej ze strony społeczeństwa obywatelskiego aby zainicjować odpowiednie zmiany systemowe. Wiąże się to z oporem wobec niepożądanych działań (np. wydobycia węgla brunatnego), jak również z nowymi formami zrównoważonej działalności gospodarczej, takimi jak zaangażowanie w Ruch Commons, działalność przedsiębiorców społecznych czy spółdzielnie. Poniższa tabela porównuje zasady poszczególnych strategii:

Tabela 2 Strategie na rzecz zrównoważonych gospodarek.¹⁴