Przegląd zagadnień

Materiał informacyjny:
Strategie mające na celu dostosowanie gospodarek do wyzwań przyszłości (wersja dla uczestników)

Co oznacza zrównoważony rozwój?

Termin „rozwój zrównoważony” wywodzi się z leśnictwa i oznacza, że należy wycinać tylko tyle drzew, ile odrośnie na nowych plantacjach, utrzymując drzewostan i ich plony na stałym poziomie. Koncepcje słabego i silnego rozwoju zrównoważonego dostarczają różnych odpowiedzi na pytanie, co to znaczy utrzymywać zrównoważone zasoby. 

Słaby zrównoważony rozwój jest terminem stosowanym w ekonomii środowiska i opiera się na zasadzie wymienności; kapitał naturalny (zasoby naturalne) może być zastąpiony kapitałem fizycznym (np. poprzez zaangażowanie maszyn lub infrastruktury technicznej) oraz kapitałem ludzkim (np. poprzez wykorzystanie wiedzy). Trzy obszary: środowisko, społeczeństwo i gospodarka funkcjonują oddzielnie i wzajemnie na siebie oddziałują poprzez wymianę zasobów. Kapitał fizyczny oznacza sferę ekonomiczną, kapitał ludzki – sferę społeczną, a kapitał naturalny – sferę ekologiczną. Zrównoważony rozwój oznacza utrzymywanie stałego poziomu całkowitego zasobu tych kapitałów (sumy trzech rodzajów kapitału) i zwiększanie go tam, gdzie to możliwe. Kapitał naturalny, fizyczny i ludzki są porównywalne i wzajemnie zastępowalne, czyli wymienne, za pomocą jednej miary, jaką jest pieniądz. W celu przeprowadzenia tej wymiany stosuje się odpowiednie metody porównawcze, na przykład poprzez analizę kosztów i korzyści. 

Tworzone są rynki, na których handluje się tymi trzema formami kapitału. Prowadzi to do tzw. procesu utowarowienia, co oznacza, że wolne dobra, takie jak powietrze i woda będące podstawą życia są przekształcane w towary, którymi można handlować tak jak innymi dobrami. Dlatego – jak się uznaje – nie jest problemem gdy w dzisiejszych czasach kurczy się kapitał naturalny, regiony zamieniają się w pustynie, o ile jednocześnie zwiększa się kapitał fizyczny, na przykład poprzez budowę dróg. Ze względu na wymienność, szkody wyrządzone środowisku naturalnemu mogą być rekompensowane finansowo. Ci, którzy korzystają z przelotów samolotami mogą „rekompensować” straty spowodowane przez emisje poprzez opłaty wyrównawcze, na przykład w ramach projektów ponownego zalesiania.

Kluczowym pojęciem słabego rozwoju zrównoważonego jest optymalizacja – neoklasyczna koncepcja najlepszej możliwej alokacji ograniczonych zasobów. Aby optymalnie rozdysponować zasoby, należy uwzględnić i obliczyć efekty zewnętrzne. Efekty zewnętrzne są powodowane przez podmioty, które nie ponoszą generowanych kosztów. Na przykład, ma to miejsce gdy firma emituje zanieczyszczone powietrze z komina bez filtra lub bez płacenia odszkodowania osobom, na które ma to negatywny wpływ. Jeżeli efekty zewnętrzne nie są uwzględnione w cenie, optymalny wynik rynkowy nie odpowiada optymalnemu wynikowi społecznemu, co prowadzi do nieprawidłowości w funkcjonowaniu rynku ze względu na błędne sygnały cenowe. Internalizacja efektów zewnętrznych, takich jak odszkodowania pieniężne za szkody wyrządzone środowisku naturalnemu, jest zatem kluczowym instrumentem koncepcji słabego zrównoważonego rozwoju: Za pomocą „właściwych cen” obciążenia środowiskowe, które do tej pory nie były ujęte w cenach (czyli były eksternalizowane) są teraz internalizowane (czyli uwzględniane w cenach). Przykładem mogą być opłaty lub podatki od zanieczyszczonej wody lub powietrza czy certyfikaty emisyjne. Słaby zrównoważony rozwój opiera się na zasadzie „zanieczyszczający płaci”. Kto generuje koszty ekologiczne i społeczne, ten powinien je również ponosić. Jednak nie jest łatwe do określenia, jaka powinna być „właściwa cena” za doprowadzenie do wymarcia gatunku lub degradację ekosystemów.

Silny zrównoważony rozwój znajduje się w centrum rozważań na polu ekonomii ekologicznej poza dyskusją na temat optymalnej alokacji zasobów. Silny zrównoważony rozwój opiera się na zasadzie osadzenia: gospodarka jest podsystemem osadzonym w społeczeństwie i sferze biofizycznej. Zakłada, że życie gospodarcze i społeczne opiera się na niezastąpionych, wzajemnie powiązanych ekosystemach, które należy chronić. Działalność gospodarcza napotyka na ograniczenia ekologiczne. Ograniczona jest zastępowalność wartości przyrodniczych przez inne rodzaje kapitału. W miejsce optymalizacji, silny zrównoważony rozwój wymaga holistycznego i systemowego spojrzenia na systemy społeczno-ekologiczne oraz rozsądnego rozważenia alternatywnych rozwiązań. Z tego punktu widzenia trzy obszary: środowisko, kwestie społeczne i gospodarka są pod wieloma względami niewspółmierne, to znaczy nieporównywalne za pomocą jednej miary, a zatem nie są wzajemnie wymienne. 

W rozumieniu silnego zrównoważonego rozwoju, środowisko naturalne nie jest jedynie nagromadzeniem zasobów (kapitału), ale złożonym ekosystemem, który zapewnia ludziom funkcje życiowe. Ma wartość samą w sobie z tego względu, że występują jakościowe różnice między wytworzonym kapitałem a przyrodą; ten pierwszy jest odtwarzalny (np. można wybudować nowe mosty) a zniszczenie środowiska jest często nieodwracalne. „Z ryb w akwarium można zrobić zupę rybną, ale z zupy rybnej nie da się pozyskać ryb do akwarium”.

	Słaby zrównoważony rozwój	Silna zrównoważony rozwój
Znaczenie zrównoważonego rozwoju	Utrzymanie lub zwiększenie ogólnej wartości zasobu kapitałowego	Utrzymanie niezastąpionych kluczowych zasobów naturalnych i ekosystemów
Kluczowa idea	Wymienialność kapitału naturalnego i innych rodzajów kapitału (maszyn, kapitału ludzkiego, pieniędzy)	Osadzanie; Zastępowalność środowiska naturalnego przez inne rodzaje kapitału jest ograniczona.
Kluczowe koncepcje	Optymalizacja (najlepsza możliwa alokacja ograniczonych zasobów) Internalizacja skutków zewnętrznych (zasada „zanieczyszczający płaci”)	Niewspółmierność (brak możliwości porównania za pomocą jednej miary, np. pieniądzem); Rozważanie alternatywnych rozwiązańZasada ostrożności
Graficzna prezentacja
Skutki	Opłaty wyrównawcze za szkody wyrządzone środowisku naturalnemu (wypłaty odszkodowań)	Działalność człowieka może mieć nieodwracalne skutki
Dziedziny ekonomiczne	Ekonomia środowiska i zasobów naturalnych	Ekonomia ekologiczna

Tabela 1. Porównanie silnego i słabego zrównoważonego rozwoju.¹

Silny zrównoważony rozwój opiera się na zasadzie ostrożności: należy unikać lub ograniczać ewentualne szkody lub zanieczyszczenia środowiska, które mogłyby zagrażać człowiekowi, nawet jeżeli nie ma pewności, że wystąpią. Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu opiera się na zasadzie ostrożności. Dlatego wszelka działalność gospodarcza powinna opierać się na wynikach badań nad klimatem. 

Strategie mające na celu dostosowanie gospodarek do wyznań przyszłości

Jak powinna wyglądać transformacja ukierunkowana na osiągnięcie przyjaznej dla klimatu, zrównoważonej gospodarki? Poniższe strategie różnią się między sobą podstawowymi założeniami i zastosowanymi rozwiązaniami. 

Strategia rynkowo-liberalna, oparta na neoklasycznych koncepcjach Friedricha von Hayeka, postrzega rynek jako instytucję, która łączy działania jednostki i dobrobyt społeczny. Można to zwizualizować w postaci „niewidzialnej ręki”, która odpowiada za działanie, które w sposób niezamierzony prowadzi do optymalnego wyniku społecznego. Reguluje ona popyt i podaż za pomocą mechanizmu rynkowego. Tak więc realizacja własnych celów może służyć dobru wspólnemu lepiej niż jakiekolwiek planowanie gospodarcze. Państwo jest aparatem przymusu, którego wpływ na faktyczne operacje gospodarcze musi być stale minimalizowany. Gospodarka wolnorynkowa i wolny handel jest najlepszym fundamentem zrównoważonej działalności gospodarczej. Jeżeli działa rynek i system własności, można zakładać, że przyszła transformacja przebiegnie spontanicznie dzięki procesom rynkowym. Zadaniem polityki rynkowo-liberalnej jest jedynie zapewnienie odpowiednich ram prawnych. W ramach tego modelu występuje całe spektrum założeń: od podejść libertariańskich, które dążą do zminimalizowania interwencji państwa (zgodnie z koncepcją Hayeka), po stanowiska neoklasyczne oparte na korygowaniu niedoskonałości rynku (na przykład poprzez podatek od emisji CO₂). Niedoskonałości rynku można uniknąć, jeżeli dobra ekologiczne, takie jak dobra jakość powietrza i wody, zostaną odpowiednio wyceniane, ponieważ spowoduje to optymalne wykorzystanie ograniczonych zasobów i czynników produkcji. Związana z tym ekspansja rynków powoduje utowarowienie coraz większego zakresu sfer życia, które wcześniej nie były wyceniane i poddane mechanizmom rynkowym. 

Strategia postępującej transformacji społeczno-ekologicznej wynika z ogromnych wyzwań środowiskowych dnia dzisiejszego. Inspiracją są tu teorie Karla Polanyi’ego, różne teorie społeczno-ekonomiczne, szereg badań przeprowadzonych nad transformacją społeczno-ekologiczną, a częściowo także założenia Keynesa. Zgodnie z tą strategią konieczna jest fundamentalna transformacja, która stworzy nowe ścieżki ukierunkowane na zrównoważoną i sprawiedliwą gospodarkę. W ramach tej strategii spektrum założeń sięga od koncepcji pragmatycznych aż po radykalne idee transformacji społeczno-ekologicznej. Pragmatyczne stanowisko zajmuje na przykład Niemiecka Rada Doradcza ds. Globalnych Zmian (niem. Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen, WBGU), która proponuje nową globalną umowę społeczną na rzecz zrównoważonego światowego porządku gospodarczego. Takie podejście do modernizacji ekologicznej obejmuje innowacje zarówno społeczne jak i systemowe. Silny sektor publiczny, skuteczna polityka w zakresie technologii i innowacji oraz rozbudowana infrastruktura publiczna wspólnie tworzą możliwości ‘transformacji projektowej’ (ang. ‘transformation by design’). Wzrost gospodarczy pozostaje jednak istotny przy rozwiązywaniu konfliktów dystrybucyjnych poprzez podział coraz większego ‘tortu’. Zrównoważony rozwój gospodarczy, społeczny i ekologiczny można osiągnąć poprzez ‘oddzielenie’ wzrostu gospodarczego od zużycia zasobów i emisji.

Ruch redukcji produkcji i konsumpcji (tzw. ruch degrowth) domaga się między innymi radykalnej transformacji społeczno-ekologicznej. Zwraca uwagę na dwie główne przeszkody leżące na drodze do zrównoważonego rozwoju, które należy przezwyciężyć: imperatyw wzrostu i tendencję do utowarowienia wszystkich dziedzin życia człowieka. Jako, że całkowite ‘oddzielenie’ nie zachodzi, nie jest to zatem realna strategia radykalnego zmniejszenia zużycia materiałów i emisji. Zamiast zwiększać zamożność i konsumpcję, należy skupić się na zwiększeniu dobrobytu i samowystarczalności. Dlatego konieczna jest dekomodyfikacja (czyli odtowarowienie), ponieważ wiele obszarów nie jest przeznaczonych do ‘urynkowienia’. Jeżeli podstawy dobrego życia społecznego, od świeżego powietrza i wody po odpowiednią edukację, publiczną służbę zdrowia i transport publiczny, zostaną zapewnione każdemu i nie będą przedmiotem handlu, dobrobyt w mniejszym stopniu będzie zależeć od (rosnących) dochodów i konsumpcji. 

Jest to wizja głębokiej transformacji prowadzącej do prawdziwie zrównoważonej i sprawiedliwej gospodarki. Podejścia te mają charakter polityczny i silnie opierają się na ruchach społecznych – takich jak np. „Piątki dla przyszłości” – w celu wywarcia presji oddolnej ze strony społeczeństwa obywatelskiego w celu zainicjowania odpowiednich zmian systemowych. Wiąże się to z oporem wobec niepożądanych działań (np. wydobycia węgla brunatnego), jak również z nowymi formami zrównoważonej działalności gospodarczej, takimi jak zaangażowanie w Ruch Commons, działalność przedsiębiorców społecznych czy spółdzielnie. Poniższa tabela porównuje zasady poszczególnych strategii:

	Strategia rynkowo-liberalna	Pragmatyczna strategia transformacji społeczno-ekologicznej	Radykalna transformacji społeczno-ekologicznej
Inspiracja	Hayek, ekonomia neoklasyczna	Polanyi, Keynes, socjoekonomia, ekonomia środowiska i zasobów naturalnych, ekonomia ekologiczna	Polanyi, socjoekonomia, ekonomia ekologiczna
Cel	Zapewnienie organizacji i działania rynku, konkurencyjności, wzrostu gospodarczego	Oddzielenie wzrostu gospodarczego od rosnącego zużycia zasobów	Odchodzenie od imperatywu rozwoju / wzrostu, alternatywy społeczno-ekologiczne
Utowarowienie	Tak	Częściowo	Nie
Transformacja	Spontaniczna transformacja	Transformacja projektowa	Innowacje społeczne mające na celu zmiany systemowe

Tabela 2 Strategie na rzecz zrównoważonych gospodarek²