Przegląd zagadnień
Czym jest ekonomia feministyczna? Jakie są jej początki? W jaki sposób ekonomia feministyczna może wypełnić luki w klasycznym dyskursie ekonomicznym? Jakie są główne założenia ekonomii feministycznej? I jakie są główne nierówności ekonomiczne oparte na płci?Odpowiedzi na te pytania są krótko zarysowane w tym artykule, który służy jako wprowadzenie do tematu ekonomii feministycznej. Prowadzi on czytelnika przez początki ekonomii feministycznej, wyjaśnia główne krytyki paradygmatu neoklasycznego, wprowadza zasady ekonomii feministycznej i dostarcza globalnych danych ilustrujących nierówności ekonomiczne oparte na płci. Bardziej szczegółowa analiza tego tematu dostępna jest w dłuższej wersji artykułu.
1. Definicja ekonomii feministycznej
Ekonomia feministyczna może być traktowana zarówno jako szkoła myśli ekonomicznej, jak i działanie polityczne. Istnieją różne definicje terminu “ekonomia feministyczna”. Poniższa oferuje wyczerpujące wyjaśnienie: “Feministyczna ekonomia analizuje wzajemne powiązania między płcią a gospodarką. W ten sposób ekonomia feministyczna bierze pod uwagę również nieopłacaną, nierynkową część gospodarki i społeczeństwa i bada siły napędowe stojące za powszechnymi dychotomiami, takimi jak ekonomia-społeczeństwo, produktywność-reprodukcja, męskość-kobiecość, opłacane-nieopłacane czy publiczne-prywatne. Ponadto ekonomia feministyczna analizuje patriarchat i kapitalizm jako wzajemnie powiązane formy dominacji. Na tym tle pojawiają się pytania o dystrybucję i dysponowanie własnością, dochodem, władzą, wiedzą i własnym ciałem.”1
2. GENEZA EKONOMII FEMINISTYCZNEJ I WAŻNE MYŚLICIELKI
Początki ekonomii feministycznej sięgają połowy XIX wieku, pewne obawy dotyczące sytuacji kobiet można znaleźć nawet w literaturze XVII i XVIII wieku. Jednak na znaczeniu zyskała w latach 90. XX wieku, kiedy to po raz pierwszy użyto terminu “ekonomia feministyczna”.
Kluczowym materiałem uznawanym za dokument założycielski ekonomii feministycznej była książka Marilyn Waring “If Women Counted” (1988). Książka ta przyniosła fundamentalną krytykę sposobu mierzenia wzrostu gospodarczego. Waring zwróciła uwagę, że niepłatna praca kobiet oraz wartość przyrody zostały pominięte w zmiennych branych pod uwagę przy tworzeniu aktywności gospodarczej narodów (system rachunków narodowych). Ustalenia Waring spowodowały redefinicję produktu krajowego brutto przez Organizację Narodów Zjednoczonych.
Kolejnym ważnym kamieniem milowym było założenie Międzynarodowego Stowarzyszenia Ekonomii Feministycznej (IAFEE) w 1992 roku, a następnie wydanie pierwszego tomu czasopisma Feminist Economics w 1995 roku.
Istnieje wiele uczonych lub “myślicielek”, które przyczyniły się do rozwoju ekonomii feministycznej, takich jak duńska ekonomistka Ester Boserup, amerykańskie ekonomistki Marianne Ferber, Barbra Bergmann, Heidi Hartmann czy Julie A. Nelson lub indyjska ekonomistka rozwoju Bina Agarwal. Lista kolejnych nazwisk ekonomistek feministycznych znajduje się tutaj: https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_feminist_economists.
Z czasem ekonomia feministyczna wypracowała własną bazę teoretyczną (koncepcje, ramy analityczne, metodologie), a także inicjatywy na rzecz jej praktycznego zastosowania, które stały się źródłem decyzji politycznych. Stopniowo ewoluowała w wyraźnie przeciwstawną do ekonomii neoklasycznej szkołę myślenia.
Ekonomia feministyczna była również ściśle powiązana z ruchami politycznymi i społecznymi. Nie jest to jedna szkoła myśli ekonomicznej. Jest bardzo zróżnicowana i obejmuje wiele różnych perspektyw. Na przestrzeni lat rozwinęły się trzy główne perspektywy: liberalna ekonomia feministyczna, konstruktywistyczna ekonomia feministyczna oraz krytyczna ekonomia feministyczna.
3. KRYTYKA: PARADYGMATY NEOKLASYCZNE VS. FEMINISTYCZNE
Ekonomia feministyczna krytykuje paradygmat neoklasyczny i jego polityczne korelaty. Paradygmat neoklasyczny jest uważany za główny nurt i jest zakorzeniony w złożonych i technicznych dyskursach i metodologiach. Dominuje zarówno w instytucjach akademickich, jak i politycznych. Z drugiej strony, paradygmatowi feministycznemu brakuje zintegrowanej bazy teoretycznej i wspólnych platform do dyskusji i rozpowszechniania alternatywnych poglądów.
Paradygmat neoklasyczny operuje uniwersalną figurą zwaną “homo economicus”, która jest uważana za aktywnego uczestnika rynku pracy, który jest samowystarczalny, egoistyczny i racjonalny. Homo economicus jest wolny od wpływów społecznych i ma jasno określone preferencje. Funkcjonuje na idealnym rynku opartym na własnym interesie, gdzie jedynym środkiem komunikacji są ceny. Homo economicus ma nieograniczone pragnienia i ograniczone zasoby i jest w stanie optymalizować swoje wybory.
Z kolei paradygmat feministyczny postrzega ludzi jako relacyjne istoty ludzkie, które są definiowane przez wiele zmiennych (np. płeć, wiek, rasę, klasę społeczną, religię, przekonania, wartości, status migracyjny, status rodzinny itp.) Są pod wpływem społeczeństw, w których żyją. Na wybory ludzi wpływa wiele czynników, mają oni różne możliwości wynikające z nierównych pozycji.
Dalsze różnice między paradygmatem neoklasycznym a feministycznym analizowane są w dłuższej wersji artykułu.
4. ZASADY EKONOMII FEMINISTYCZNEJ
Wskazując na kluczowe różnice między paradygmatem neoklasycznym a feministycznym, możemy zaobserwować istotne różnice, a także wiele aspektów, które tradycyjnie były pomijane w teoriach ekonomicznych. W 1998 roku Geoff Schneider i Jena Shackelford2 zaproponowali 10 zasad ekonomii feministycznej jako antidotum na powszechnie głoszone wówczas zasady ekonomii, m.in. Gregory’ego Mankiwa. Profesor ekonomii na Harvardzie, Mankiw przyniósł przegląd dziesięciu zasad ekonomicznych w swojej książce Principles of Economics3. Poprzez skontrastowanie tych zasad, Schneider i Shackelford przynieśli feministyczną alternatywę, która zakwestionowała powszechnie przyjęte zasady. Pełna lista zasad znajduje się w długiej wersji artykułu.
5. NIERÓWNOŚCI EKONOMICZNE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ W DANYCH
Wiele badań omawia i zwraca uwagę na ważne tematy, które podkreślają nierówności ekonomiczne związane z płcią. Krytyka tradycyjnej ekonomii przeprowadzona przez ekonomistki feministyczne pokazała, że wiele tematów było zaniedbywanych i niedostatecznie traktowanych w dyskursie ekonomicznym, takich jak gospodarka opiekuńcza, praca bez wynagrodzenia, różnice w wynagrodzeniach kobiet i mężczyzn, negocjacje domowe, szklany sufit itp. Nierówności związane z tymi wszystkimi tematami mają charakter płciowy. Dlatego ważne jest, aby zrozumieć, jakie są konsekwencje wynikające z nierówności związanych z płcią. Kompleksowy przegląd danych ilustrujących główne nierówności przynoszą Esteban i Roser w swoim artykule opublikowanym w 2018 roku.4
Według badań Estebana i Rosera, aktualne dane pokazują następujące wyniki:
- Na całym świecie mężczyźni zarabiają więcej niż kobiety. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat w większości krajów różnica w zarobkach kobiet i mężczyzn zmniejszyła się.
- Kobiety są często niedostatecznie reprezentowane na wyższych stanowiskach w firmach.
- Kobiety są często nadreprezentowane w nisko płatnych zawodach.
- Kobiety mają mniejsze szanse na posiadanie ziemi i kontrolowanie aktywów produkcyjnych.
- Kobiety mają często ograniczoną kontrolę nad zasobami gospodarstwa domowego.
- Systemy dziedziczenia uwzględniające równouprawnienie płci nie są przyjęte we wszystkich państwach.
- Ogólnie rzecz biorąc, w ciągu ostatniego stulecia nierówności między płciami znacznie się zmniejszyły.
PODSUMOWANIE
Podsumowując, ekonomia feministyczna obejmuje szerokie spektrum badanych obszarów i przyczynia się do bardziej holistycznego zrozumienia tego, jak mężczyźni i kobiety uczestniczą w gospodarce. Feministyczna ekonomia wniosła do badań ekonomicznych nowe pytania i zmienne i stanowi silny wkład w dywersyfikację dyskursu ekonomicznego. Odgrywa ważną rolę w ponownym przemyśleniu sposobu, w jaki rozumiemy ekonomię i siły napędowe, które za nią stoją.
