Dochody (ang. revenue)
Podatek ma cztery kluczowe cele, które często określa się mianem “Czterech R podatku”
(ang. ‘The Four Rs of Tax’). Pierwszym z nich jest generowanie przychodów, lub inaczej: dochodów państwa. Dochód ten spełnia trzy funkcje:
1) Jest on wykorzystywany do finansowania podstawowych usług publicznych, takich jak edukacja i opieka zdrowotna, a także infrastruktury, takiej jak drogi, oświetlenie uliczne i kosze na śmieci.
2) Jest on również związany ze wzmocnieniem procesu demokratycznego, ponieważ kiedy rządy otrzymują dochody z podatków, stawia to obywateli danego kraju w pozycji, w której mogą domagać się wpływu na sposób wydatkowania tych dochodów. Podatek jest więc związany z demokracją.
3) Zapewnia rządom przewidywalność potrzebną do podejmowania decyzji finansowych w przyszłości. Na przykład, jeśli rząd używał tylko pomocy, aby zapłacić pensje wszystkich pielęgniarek, lekarzy i nauczycieli, co by się stało, gdyby ta pomoc została usunięta?
Redystrybucja (ang. Redistribution)
Drugim celem podatku jest wspieranie redystrybucji bogactwa. Redystrybucja odnosi się do redystrybucji zasobów kraju od osób bogatych w kierunku osób najuboższych i najbardziej wrażliwych, co może pomóc w zmniejszeniu nierówności w społeczeństwie. Jest to postrzegane jako “aktywna” polityka fiskalna i jest zgodne z keynesowską szkołą myśli ekonomicznej.
Jednakże redystrybucja bogactwa za pomocą podatków może być przeprowadzona na wiele sposobów, a nie wszystkie są równie sprawiedliwe. W rzeczywistości sposób, w jaki obywatele danego kraju są opodatkowani, może albo zmniejszyć, albo zwiększyć równość. Dlatego już istniejące nierówności w dochodach oznaczają, że nie wystarczy jedynie zwiększyć kwoty podatku, zamiast tego rządy muszą zdecydować, jak opodatkować swoją populację, aby zapewnić sprawiedliwe obciążenie, które nie pogorszy istniejących nierówności.
Konkretnie, istnieją dwa sposoby nakładania podatku na jednostki w społeczeństwie, które mogą zmniejszyć lub zwiększyć nierówność dochodów. Te dwa sposoby to progresywny lub regresywny. Oparcie się na podatkach konsumpcyjnych, takich jak podatek od sprzedaży lub podatek od wartości dodanej (VAT), na przykład od żywności lub paliwa, jest postrzegane jako regresywne, ponieważ wszyscy są opodatkowani w tej samej wysokości, niezależnie od ich statusu finansowego. Z kolei przykładem podatku progresywnego jest podatek dochodowy w niektórych krajach, ponieważ wskaźniki zmieniają stawkę podatkową w zależności od wysokości dochodu, a im więcej ludzie zarabiają, tym większy podatek płacą (do pewnego momentu). Dzieje się tak dlatego, że użyteczność krańcowa (tj. użyteczność nadwyżki) jest niższa, gdy ktoś zarabia więcej pieniędzy. Na przykład, kiedy człowiek ma mniej pieniędzy, każda jednostka tych pieniędzy staje się bardziej wartościowa. Pomyśl o tym, że użyteczność krańcowa 10 euro dla osoby zarabiającej 4 000 euro miesięcznie jest znacznie większa niż dla osoby zarabiającej 10 000 euro miesięcznie.
Ponowna wycena (ang. repricing)
Trzecim celem podatku jest ponowna wycena pewnych dóbr. Przedmioty mogą być opodatkowane w zależności od tego, czy stanowią publiczne “dobro” czy publiczne “zło”. Podatek może być stosowany w celu stworzenia ceny, która dokładnie odzwierciedla korzyści i koszty dla społeczeństwa. Na przykład, wyższe podatki od papierosów i alkoholu (mających negatywny wpływ na zdrowie ludzi) mogą zniechęcać do ich używania, podczas gdy ulgi podatkowe dotyczące cen rowerów lub pojazdów elektrycznych mogą zachęcać ludzi do wyboru tych środków transportu, które są lepsze dla środowiska i zdrowia ludzkiego. W ten sposób podatek może być stosowany do zniechęcania do zachowań, które są uważane za społecznie niepożądane, a także może być stosowany do zachęcania do zachowań, które są uważane za pożądane przez społeczeństwo.
Przedstawicielstwo (ang. representation)
Ostatnim elementem opodatkowania jest reprezentacja. Obywatele i inne podmioty są generalnie zobowiązani do płacenia podatków tylko wtedy, gdy organ podatkowy zapewnia im głos polityczny poprzez wybranych przedstawicieli. Związek opodatkowania z reprezentacją sięga czasów sprzed rewolucji amerykańskiej. Wówczas anty-brytyjski slogan „Opodatkowanie bez reprezentacji to tyrania” (ang. “Taxation without representation is tyranny”) odzwierciedlał niechęć amerykańskich kolonistów do bycia opodatkowanym przez brytyjski parlament, ciało polityczne, do którego nie wybierali żadnych przedstawicieli. Podatki mogą zatem budować zdrowsze demokracje, ponieważ w miarę jak społeczeństwa są opodatkowane, mają tendencję do domagania się silniejszej reprezentacji politycznej i rządów. Ta dynamika przyczyniła się do powstania tego, co znane jest jako “umowa społeczna” lub “umowa fiskalna”, zgodnie z którą płacący podatki członkowie społeczeństwa głosują na określonych kandydatów i w ten sposób oczekują, że będą oni pozyskiwać i wydawać dochody podatnika w sposób korzystny dla wyborcy. Badanie wykazało, że w 113 krajach w latach 1971-1997 wprowadzenie lub zwiększenie podatków bez jednoczesnego zwiększenia lub poprawy świadczenia usług doprowadziło do tego, że obywatele domagali się swoich praw, a następnie przeprowadzili demokratyczne reformy6. Zaufanie, jakim obywatele obdarzają władze płacąc podatki, jest ważne dla budowania wspólnej odpowiedzialności między obywatelami a rządem. Zaufanie to jest jednak zagrożone przez poczucie niesprawiedliwości, które ma tendencję do zwiększania się, gdy zwykli obywatele czują, że płacą za dużo, podczas gdy bogatsi gracze nie wnoszą swojego sprawiedliwego udziału.
Stabilność (ang. stability)
Innym celem podatku jest stabilność (makroekonomiczna). Podatek zapewnia stabilność makroekonomiczną, ponieważ jest wykorzystywany jako dźwignia fiskalna w czasach, gdy w gospodarce występuje zbyt duży popyt i niewystarczająca podaż pewnych towarów lub usług. Taka sytuacja może spowodować wzrost inflacji, definiowanej jako ogólna cena towarów i usług mierzona wskaźnikiem cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI). Nałożenie podatku na deficytowe towary lub usługi może zmniejszyć popyt, a tym samym zmniejszyć inflację.
Zrównoważony rozwój (ang. sustainability)
Wreszcie, podatek jest bardziej trwałym źródłem finansowania dla rządów krajów południowych z kilku powodów. Po pierwsze, jest mniej podatny na nagłe przerwanie przepływów pieniędzy lub kapitału z kraju, tzw. gwałtowne zatrzymanie (ang. sudden stop).
Po drugie, podatek od dochodów nie podlega spłacie odsetek, w przeciwieństwie do długu. Finansowanie projektów za pomocą długu może spowodować, że podatki zebrane w kraju zostaną przeznaczone na spłatę długu, co zmniejszy dochody dostępne dla usług publicznych. Obsługa długu może więc pochłonąć dochody podatkowe. Na przykład w Nikaragui w 2008 roku obsługa zadłużenia pochłonęła jedną czwartą całego rocznego poboru podatków, co stanowiło równowartość 36% wszystkich wydatków publicznych i było większe niż cały budżet na ochronę zdrowia w tym roku. Inny przykład można znaleźć na Filipinach, gdzie obsługa długu w latach 1986-2008 z tytułu płatności odsetek wynosiła średnio nieco ponad 25% budżetu państwa. Nie spłacono przy tym żadnej części kapitału pożyczki, spłacano wyłącznie odsetki. Ostatnio, w 2010 roku, nieco poniżej 25% (24,34%) budżetu Filipin przeznaczono na spłatę odsetek, a nieco poniżej 30% (28,95%) na spłatę kapitału. Z kolei 28,5% przeznaczono na usługi publiczne, takie jak zdrowie, edukacja i gospodarkę mieszkaniową7.
Trzecim powodem, dla którego podatek może być lepszym narzędziem finansowania niż dług, jest fakt, że w przypadku pożyczek, zewnętrzni darczyńcy (którzy niekoniecznie rozumieją potrzeby danego kraju) mogą dyktować sposób wydatkowania pożyczki zamiast rządu krajowego. Zwiększenie wpływów z podatków krajowych zmniejsza zależność danego kraju od zewnętrznych pożyczek i wyniszczających spłat tych pożyczek w przyszłości, a także daje mu większą swobodę działania i przestrzeń do określania własnej polityki krajowej (suwerenność fiskalna), a nie dyktowania jej przez darczyńców.
A co z pomocą?
Pomoc zagraniczna odgrywa pewną rolę, jednak z poleganiem na pomocy zamiast na dochodach podatkowych jako źródle finansowania państwa wiąże się szereg problemów. Po pierwsze, pomoc może zachęcać elity polityczne kraju otrzymującego pomoc do zachowań związanych z nadużywaniem swojej pozycji w celu uzyskania zysku, tzw. pogoń za renta (ang. rent-seeking behaviour). Jest to pojęcie ekonomiczne odnoszące się do sytuacji, w której podmiot dąży do zdobycia majątku bez odwzajemnionego wkładu własnego w postaci produktywności. Po drugie, może sprawić, że rządzący będą odpowiedzialni przed zagranicznymi darczyńcami, a nie przed swoim społeczeństwem, zwiększając odpowiedzialność rządu przed darczyńcami, a jednocześnie poświęcając jego zdolność do rzeczywistego reagowania na potrzeby swoich obywateli8. Po trzecie, pomoc jest zmienna, gdyż jej wysokość może się gwałtownie zmieniać w krótkim czasie. Ogranicza to zdolność rządu kraju otrzymującego pomoc do odpowiedniego planowania na przyszłość. Wreszcie, pomoc nie jest w stanie dorównać potencjałowi generowania dochodów przez podatki. W rzeczywistości niektórzy szacują, że utrata dochodów z tytułu podatków od osób prawnych w państwach o niskich dochodach jest większa niż łączne budżety pomocy zagranicznej państw o wysokich dochodach w 2007 roku.9 “Obliczamy (…), że straty z tytułu podatków korporacyjnych dla krajów rozwijających się wynoszą obecnie 160 mld USD rocznie (80 mld GBP). To ponad półtora raza więcej niż połączone budżety pomocowe całego bogatego świata – 103,7 mld USD w 2007 roku.” (s. 2)
Uwaga na temat współczesnej teorii monetarnej
Inna część opowieści o podatku ma związek z Nowoczesną Teorią Monetarną (ang. Modern Monetary Theory, MMT). Z perspektywy teoretyków MMT, wydawanie i opodatkowanie we własnej walucie danego kraju tworzy cykl, który pozwala na tworzenie pieniędzy, a więc nadaje wartość walucie. Pieniądze są wydawane do gospodarki, a następnie opodatkowane; tzn. nie zawsze wymaga się, aby dochody były wysyłane do rządu przed ich wydaniem. Jest to trochę trudne do ogarnięcia, ponieważ zasadniczo różni się od sposobu, w jaki większość ludzi jest uczona myśleć o gospodarce! Więcej informacji na temat tej koncepcji i jej związku z podatkami można znaleźć w artykule FreshUp na temat Nowoczesnej Teorii Monetarnej. Należy również pamiętać, że wiele krajów na świecie nie może emitować własnych walut. Co więcej, aby handlować na rynkach międzynarodowych, należy używać dolarów, ponieważ to właśnie do dolara są przywiązane wszystkie inne waluty.
