Jeśli chodzi o dług osobisty lub dług korporacyjny, w wielu krajach istnieją przepisy (choć w niektórych przypadkach bardzo wadliwe przepisy) dotyczące tego, co dzieje się, gdy osoba nie może spłacić hipoteki lub gdy przedsiębiorstwo nie jest w stanie obsłużyć swojego zadłużenia. Obejmują one procedury restrukturyzacji zadłużenia, upadłość osób fizycznych, postępowanie naprawcze, zarząd komisaryczny lub upadłość. W wielu przypadkach, prawo określa również którzy wierzyciele są spłacani w pierwszej kolejności i jakie mogą mieć obowiązki, aby zaakceptować obniżenie wartości należnych im długów.
W tych systemach jest wiele wad. Ale generalnie, istnieje przynajmniej uzgodniony system, którego wszyscy wierzyciele (i dłużnicy) są zobowiązani przestrzegać. Jednakże, jeśli chodzi o dług państwowy, taki zestaw zasad nie istnieje.
Zamiast tego, do kryzysów spowodowanych długiem państwowym i sytuacji zagrożenia zadłużeniem podchodzi się ad hoc, a nie w systematyczny sposób, zgodnie z normami i zwyczajowymi praktykami, które powstały w odpowiedzi na minione kryzysy spowodowane długiem państwowym. Jednak podejście ad hoc nie powinno nas prowadzić do błędnego przekonania o tym, że kryzysy zadłużenia i restrukturyzacje zadłużenia są zjawiskiem rzadkim. Od 1950 r. przeprowadzono ponad 600 restrukturyzacji długu państwowego, w których uczestniczyło 95 krajów zadłużonych.
O: Neoliberalne podejście do rozwiązywania kryzysów zadłużenia
Można powiedzieć, że wspomniana reakcja ad hoc na kryzysy spowodowane długiem państwowym podąża za neoklasycznym modelem rozumienia długu państwowego, zgodnie z którym, jak widzieliśmy powyżej, kryzysy zadłużenia są postrzegane jako wynik nadmiernych wydatków rządowych. Dlatego też, rozwiązania, na które model ten kładzie nacisk również podążają za tą neoliberalną szkołą myślenia i generalnie posiadają niektóre z poniższych cech lub je wszystkie:
- Nowe pożyczki awaryjne na pokrycie krótkoterminowych spłat zadłużenia wobec wierzycieli, zamiast negocjowania obniżenia wartości zobowiązań
- Restrukturyzacja zadłużenia tylko w formach zapewniających spłatę wierzycieli
- Wdrożenie środków oszczędnościowych w celu zmniejszenia wydatków publicznych na pracowników sektora publicznego, opiekę zdrowotną, edukację, wsparcie socjalne itp.
- Reformy gospodarcze (często w formie warunków związanych z pożyczkami awaryjnymi), które kładą nacisk na prywatyzację państwowych przedsiębiorstw, aktywów lub usług publicznych, zniesienie ochrony dla rodzimego przemysłu lub rolnictwa oraz wprowadzenie zliberalizowanego handlu.
Ponadto, szkoła neoliberalna uważa, że chociaż istnieje potrzeba większej koordynacji między wierzycielami, gdy kraj stoi w obliczu kryzysu zadłużenia, odpowiedzialność za to powinna spoczywać na MFW. Jednakże, sam MFW jest pożyczkodawcą – nie jest więc w stanie być neutralnym arbitrem. Jednak nawet MFW zdaje sobie sprawę z tego, że ponieważ dług państwowy jest coraz bardziej złożony, z coraz większą liczbą zaangażowanych pożyczkodawców i wieloma różnymi rodzajami pożyczek, pojawiają się „nowe wyzwania związane z potencjalnym rozwiązaniem problemu zadłużenia, w tym trudności w zapewnieniu koordynacji wierzycieli niezbędnej do opracowania kompleksowych umów akceptowalnych dla wszystkich głównych wierzycieli.”
Zgodnie z tym podejściem, za swoje długi odpowiada tylko pożyczkobiorca. W sposób dorozumiany zakłada się, że wszelkie pożyczki są udzielane w sposób odpowiedzialny, z należytym zbadaniem zdolności pożyczkobiorcy do spłaty zadłużenia. Oceny zdolności obsługi zadłużenia – sposób, w jaki pożyczkodawcy tacy jak MFW biorą pod uwagę, czy kraj będący pożyczkobiorcą może sobie pozwolić na większe zadłużenie – nie zwracają wystarczającej, a nawet w wielu przypadkach żadnej, uwagi na konsekwencje jakie zwiększone płatności z tytułu zadłużenia mogą mieć na opiekę zdrowotną lub edukację.
Brak skoordynowanego mechanizmu moratorium na spłatę zadłużenia jest szczególnie odczuwalny podczas pandemii Covid19. Chociaż rządy i międzynarodowe instytucje finansowe, co do zasady, zgadzają się w kwestii potrzeby umorzenia długów, nie ma jasnego forum, na którym można by to negocjować.
Bez forum koordynującego, na przykład, jeśli jeden kraj udzieli moratorium na spłatę zadłużenia, a inne nie, pieniądze, które zostały uwolnione dla zadłużonego kraju, można by po prostu wykorzystać na spłatę innych wierzycieli. Skuteczny może być tylko skoordynowany i możliwy do wyegzekwowania mechanizm rozwiązania kryzysu spowodowanego długiem państwowym, wymagający udziału wszystkich wierzycieli.
Ponadto, bez międzynarodowego mechanizmu prawnego negocjowania moratorium na spłatę zadłużenia, w szczególności prywatni wierzyciele mogą w dowolnym momencie pozwać zadłużone kraje za naruszenie warunków udzielonych przez nich pożyczek.
Brak jasnego mechanizmu radzenia sobie z kryzysami spowodowanymi długiem państwowym nie oznacza, że wierzyciele są bezkarni. W rzeczy samej, z powodu braku mechanizmu restrukturyzacji, zawieszenie spłaty zadłużenia często odbywało się jednostronnie, a nie w drodze negocjacji lub zgodnie z ustalonymi zasadami. Od 1980 r. prawie jedna trzecia przypadków zawieszenia płatności długu państwowego została przyjęta w drodze negocjacji z wierzycielami. W pozostałych przypadkach, zwłaszcza podczas kryzysu zadłużeniowego w latach 80-tych XX wieku, moratoria na spłatę zadłużenia były wprowadzane bez zgody wierzycieli.
B: Alternatywa: zakwestionowanie mechanizmu restrukturyzacji długu państwowego, odpowiedzialne udzielanie pożyczek i lepsze oceny zdolności obsługi zadłużenia
Zwolennicy sprawiedliwości w kwestii zadłużenia przyjmują bardziej holistyczne podejście do kryzysów zadłużenia i uważają, że działania zapobiegające kryzysom zadłużenia są konieczne w trzech obszarach;
- Zapobieganie kryzysom zadłużenia poprzez lepsze zasady udzielania pożyczek i oceny możliwości spłaty długów. Oznaczałoby to, że wszyscy pożyczkodawcy byliby zobowiązani do dokładnej oceny tego, czy udzielane przez nich pożyczki można spłacić bez naruszania praw człowieka. Obecnie „ocena zdolności do obsługi zadłużenia” sprawdza jedynie, czy dług można spłacić, a jeśli nie, sugeruje ograniczenie wydatków na takie obszary, jak opieka społeczna lub sektor publiczny. Oznaczałoby to również, że MFW nie udzielałby pożyczek wyłącznie w celu spłaty długów u innych, lekkomyślnych pożyczkodawców – ponieważ praktyka ta po prostu zachęca do dalszego lekkomyślnego udzielania pożyczek.
- Sprawiedliwe postępowanie w przypadku kryzysu zadłużenia poprzez powołanie nowego międzynarodowego organu ds. rozwiązania problemu zadłużenia. Organ ten, znany jako wielostronny Mechanizm na rzecz rozwiązania problemu długu, byłby częścią Organizacji Narodów Zjednoczonych i byłby niezależny zarówno od wierzycieli, jak i od pożyczkodawców. Organ ten posiadałby uprawnienia do tego aby, na wniosek kraju będącego pożyczkobiorcą, który stoi w obliczu kryzysu zadłużenia, zbadać kryzys zadłużenia i zaproponować rozwiązania tego kryzysu. Po złożeniu wniosku o uruchomienie Mechanizmu, wierzyciele nie będą mogli pozwać krajów będących pożyczkobiorcami o spłatę. Zadaniem Mechanizmu byłoby rozpatrzenie zasadności wszystkich roszczeń o spłatę wysuwanych przez wierzycieli, w tym ustalenie, które były uzasadnione a które potencjalnie niesprawiedliwe. Mechanizm zaangażowałby się w bezstronne negocjacje z wierzycielami i pożyczkobiorcami oraz przedstawiłby bezstronną i wykonalną propozycję restrukturyzacji długów danego kraju. Oparty na ONZ Mechanizm na rzecz rozwiązania problemu zadłużenia ma znaczące poparcie; w 2014 roku większość krajów Zgromadzenia Ogólnego ONZ wsparła wniosek popierający jego utworzenie. Ale bez wsparcia bogatych krajów, prace nad jego ustanowieniem nie posuwają się do przodu.
- Pomoc krajom w uniknięciu większego zadłużenia poprzez umożliwienie im zrównoważonego rozwoju ich gospodarek, bez narzucanej polityki neoliberalnej. Pomoc ta obejmuje przedsięwzięcia międzynarodowe pomagające rządom w zbieraniu pieniędzy we własnych krajach (mobilizacja zasobów krajowych), np. poprzez pobieranie podatków od wielkich korporacji. Obecnie, międzynarodowe korporacje płacą znacznie mniej podatków w biednych krajach niż powinny, z powodu wielu luk prawnych wykorzystywanych do minimalizowania płatności podatkowych i nielegalnych przepływów finansowych. Pomoc obejmuje również eliminację niekorzystnych warunków nakazujących wprowadzenie oszczędności, które często wiążą się z pożyczkami lub do nakładania których zachęcają wielcy darczyńcy.
